Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως (428-431)
Εἰσηγητὴς τῆς αἴρεσης τοῦ Νεστοριανισμοῦ. Καταγόταν ἀπὸ τὴν Γερμανίκεια τῆς Συρίας, ἔλαβε ἀξιόλογη μόρφωση καὶ ὑπῆρξε μαθητὴς τοῦ μεγάλου Ἀντιοχειανοῦ θεολόγου Θεοδώρου Μοψουεστίας, στὴ διδασκαλία τοῦ ὁποίου ἔχει τὶς ρίζες της ἡ διδασκαλία τοῦ Νεστοριανισμοῦ. Ἀσπάστηκε τὸν μοναχικὸ βίο στὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Εὐπρεπίου τῆς περιοχῆς τῆς Ἀντιόχειας, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος καὶ ἀνέλαβε σημαντικὲς πνευματικὲς πρωτοβουλίες χάρη στὴ μεγάλη τοῦ εὐγλωττία καὶ τὴν θεολογικὴ τοῦ μόρφωση.
Ἡ ἀκτινοβολία τοῦ στὸν πνευματικὸ βίο τῆς Ἀντιόχειας, τῆς μεγάλης πόλης τῆς Ἀνατολῆς ἐνεργοποίησε τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ αὐτοκράτορα γιὰ τὴν προώθηση τοῦ στὸν ἀρχιεπισκοπικὸ θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης.
Ἡ χριστολογικὴ τοῦ διδασκαλία ἀντανακλοῦσε τὴν διδασκαλία τοῦ Θεοδώρου Μοψουεστίας σὲ μετριοπαθέστερους ὅρους καὶ συλλογισμούς, ἀλλὰ σὲ μία περίοδο χριστολογικῶν ἐρίδων κάθε ἀσάφεια στὴν ὀρολογία μποροῦσε νὰ προκαλέσει σοβαρὰ θεολογικὰ προβλήματα.
Ἡ μεταφορὰ τῶν βασικῶν ὅρων τῆς θεολογίας ἀπὸ τὴν Τριαδολογία στὴ Χριστολογία (οὐσία, φύσις, ὑπόστασις, πρόσωπον) παρουσίαζε σημαντικὲς δυσχέρειες καὶ πολλὲς ἀσάφειες στὶς χρήσεις τους, οἱ ὁποῖες ἐντείνονταν καὶ ἀπὸ τὴν διαφορετικὴ θεολογικὴ μεθοδολογία τῶν σχολῶν τῆς Ἀλεξάνδρειας καὶ τῆς Ἀντιόχειας. Καθοριστικὴ σημασία εἶχε ἡ συσχέτιση τοῦ ὄρου ὑπόστασις μὲ τὴν φύση ἢ τὸ πρόσωπο.
Ὁ Νεστόριος ἐξουδετέρωνε τὴν ἔννοια τῆς «ὑπόστασης» μεταξὺ φύσεως καὶ προσώπου, ἐνῶ ὁ κύριος ἀντίπαλός του, ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, θεωροῦσε τὴν ὑπόσταση σημαντικὸ παράγοντα γιὰ τὴν σύζευξη φύσης καὶ προσώπου προκειμένου νὰ ἀναδειχθεῖ ἡ ὑποστατικὴ ἔνωση τῶν δυὸ φύσεων τοῦ Χριστοῦ, δηλαδὴ ἡ πραγματικὴ ἔνωση τῶν δυὸ φύσεων στὴ θεία ὑπόσταση τοῦ Υἱοῦ καὶ Λόγου τοῦ Θεοῦ.
Ἔτσι, ὁ Νεστόριος, ὅπως καὶ ὅλοι οἱ Ἀντιοχειανοὶ θεολόγοι, ξεκινοῦσε ἀπὸ τὴν διάκριση τῶν δυὸ φύσεων γιὰ νὰ τὶς ἐρμηνεύσει στὴν ἑνότητά τους, ἐνῶ ὁ Κύριλλος, ὅπως καὶ ὅλοι οἱ Ἀλεξανδρινοὶ θεολόγοι, ξεκινοῦσε ἀπὸ τὴν ἑνότητα γιὰ νὰ ἑρμηνεύσει τὴν διάκρισή τους. Ἡ πρώτη τάση παρουσίαζε περισσότερες δυσκολίες καὶ ἀσάφειες ἀπὸ τὴν δεύτερη. Ἄλλωστε, ἡ δεύτερη βρισκόταν ἐγγύτερα στὸ περιεχόμενο τῆς ἐμπειρικῆς βίωσης τῆς πίστης.
Ἡ καταγγελία τῆς αἱρετικῆς πλάνης τοῦ Νεστορίου καὶ τῶν ὀπαδῶν του ἀπὸ τὸν Κύριλλο Ἀλεξανδρείας στηρίχθηκε οὐσιαστικὰ στὸ περιεχόμενο τῆς ἐμπειρίας τῆς πίστης, τὸ ὁποῖο ἐκφραζόταν βασικὰ μὲ τὸν ὄρο Θεοτόκος. Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὸ ὅτι ὁ Κύριλλος ἦταν ἕτοιμος νὰ δεχθῆ τὴν ὀρθοδοξία τοῦ Νεστορίου, ἂν ὁ τελευταῖος ὀμολογοῦσε τὴν Παρθένο Μαρία «Θεοτόκο» (Ἐπιστ. 39), ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς ὀποιεσδήποτε διαφωνίες στὴ χριστολογικὴ ὀρολογία. Ἡ ἄρνηση τοῦ Νεστορίου νὰ δεχθεῖ τὸν ὄρο ἐπιβεβαίωσε καὶ τὴν προβληματι_κὴ τῆς χριστολογικῆς τοῦ διδασκαλίας.
Ὁ Κύριλλος κέρδισε τὴν συμπαράσταση τοῦ ἐπισκόπου Ρώμης Κελεστίνου, τοῦ ἐπισκόπου Ἱεροσολύμων Ἰουβεναλίου, τῶν ἐπισκόπων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τοῦ μοναχισμοῦ, ὅπως διαπιστώθηκε ἀπὸ τὴν συγκρότηση καὶ τὶς ἐργασίες της Γ’ Οἰκουμενικῆς συνόδου (431).
Ὁ Νεστόριος παρουσιάστηκε μὲ ἐλάχιστα ἐρείσματα στὸ σῶμα τῶν ἐπισκόπων, ἡ δὲ καθυστέρηση καὶ ἡ τελικὴ ἀποχὴ τῶν Ἀντιοχειανῶν ἀπὸ τὶς ἐργασίες τῆς συνόδου δὲν ἀνέτρεπαν τοὺς συσχετισμοὺς δυνάμεων. Παρὰ τὶς ἀντιδράσεις τοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀντιοχείας Ἰωάννη, ὁ Νεστόριος καθαιρέθηκε καὶ ἀναθεματίστηκε ὡς αἱρετικὸς ἀπὸ τὴν σύνοδο, παρὰ τὶς προσπάθειες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ αὐτοκράτορα νὰ ἐξουδετερώσουν ἀκραῖες λύσεις.
Οἱ ἀρχικὲς δυσχέρειες γιὰ τὴν ἐφαρμογὴ τῶν ἀποφάσεων τῆς συνόδου παρακάμφθηκαν, ὁ δὲ Νεστόριος κλείστηκε στὴ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Εὐπρεπίου τῆς Ἀντιόχειας καὶ τελικὰ ἐξορίστηκε σὲ ὄαση τῆς ἐρήμου στὴν Αἴγυπτο, ὅπου ἀφιερώθηκε στὴ συγγραφὴ θεολογικῶν ἔργων μέχρι τὸν θάνατο τοῦ (450).
Τὰ ἔργα τοῦ καταστράφηκαν ἀπὸ τοὺς ἀντιπάλους του, ἀλλὰ ὁρισμένα διασώθηκαν ἀπὸ τοὺς ὀπαδούς του. Ὁ μητροπολίτης Νισίβεως ‘Εμπεντ – Ἰησοῦς (1318) ἀναφέρει κατάλογο τῶν σωζόμενων ἔργων του, στὰ ὁποία ἀνήκουν τα: Τραγωδία, Τὸ βιβλίον τοῦ Ἡρακλείδου, Ἐπιστολὴ πρὸς Κοσμᾶν, Βιβλίον Ἐπιστολῶν, Βιβλίον Ὁμιλιῶν καὶ Λειτουργία.
Εἰδικότερα Τὸ Βιβλίον τοῦ Ἡρακλείδου διασώζει σὲ συριακὴ μετάφραση τὴν ἐντυπωσιακὴ πράγματι ἐπιχειρηματολογία τῆς χριστολογικῆς διδασκαλίας τοῦ Νεστορίου, ἡ ὁποία χρησιμοποιεῖ μετριοπαθεῖς διατυπώσεις γιὰ τὴν σχέση τῶν δυὸ φύσεων τοῦ Χριστοῦ.
Β. ΦΕΙΔΑΣ