Βίος

Ὁ οἰκουμενικὸς πατριάρχης Μελέτιος Δ´, κατὰ κόσμον Ἐμμανουήλ, ἐγεννήθη ἐκ γονέων Νικολάου Μεταξάκη καὶ Μαρίας τὸ γένος Προβατάκη τὴν 21ην Σεπτεμβρίου 1871 εἰς τὸ χωρίον Παρσᾶς τοῦ νομοῦ Λασηθίου Κρήτης. Ὁ πατὴρ του ἠσχολεῖτο μὲ τὴν κτηνοτροφίαν καὶ τὴν γεωργίαν. Τὰ πρῶτα γράμματα ἐδιδάχθη εἰς τὸ χωρίον του ὑπό τινος διδασκάλου, ὀνομαζομένου Καραμανώλη, ὃν καὶ ἠκολούθησεν ἀναχωρήσαντα τοῦ χωρίου του διὰ νὰ ἀποπεράτωσῃ τὰ μαθήματα τοῦ δημοτικοῦ σχολείου. Ὁ Ἐμμανουὴλ ἐδείκνυεν ἐπίδοσιν εἰς τὰ γράμματα, διεκρίνετο δ᾽ ὅμως διὰ τὸ ἀτίθασσον καὶ τὴν ζωηρότητα τοῦ χαρακτῆρός του. Κατόπιν ἐσυνέχισε τὴν μόρφωσίν του εἰς τὸ γυμνάσιον τῆς Ἱεραπύτνης. Μετὰ τριετῆ ἓν αὐτῷ φοίτησιν διέκοψε τὰς σπουδάς του καὶ ἐπανῆλθεν εἰς Παρσᾶν, ὅπου ἠσχολεῖτο μὲ τὴν γεωργίαν.

Τὸ 1889, παρὰ τὴν ἐπίμονον ἄρνησιν τῶν γονέων του, μετέβη εἰς Ἱεροσόλυμα πλησίον τοῦ ἐκεῖ ἱερατεύοντος ἐκ μητρὸς θείου του παπᾶ Στεφάνου Προβατάκη, ὅστις τὸν ἐτοποθέτησε πλησίον τοῦ ἡγουμένου τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Νικολάου Βενιαμίν. Παραλλήλως ὁ Ἐμμανουὴλ ἐφοίτα εἰς τὴν ἱερατικὴν σχολὴν τοῦ Παναγίου Τάφου (σχολὴν τοῦ Σταυροῦ).

Τὸ 1891 ὁ γέρων τοῦ Βενιαμὶν ἀρχιεπίσκοπος Θαβὼρ Σπυρίδων ἀνῆλθεν εἰς τὸν πατριαρχικὸν θρόνον τῆς Ἀντιοχείας, παρέλαβε δὲ μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὸν Βενιαμὶν καὶ τὸν Ἐμμανουὴλ Μεταξάκην, καὶ τὸν μὲν πρῶτον ἐχειροτόνησε μητροπολίτην Ἀμίδης (Διαρβεκίρ), τὸν δὲ Ἐμμανουὴλ τὸ 1892 διάκονον, μετονομάσας αὐτὸν Μελέτιον, ὅστις μέχρι τοῦ ἔτους 1899 ἐτέλει εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τῆς Ἐκκλησίας Ἀντιοχείας. Τὸ 1893, ὅτε ἤρχισε καὶ πάλιν λειτουργοῦσα ἡ θεολογικὴ σχολὴ τοῦ Σταυροῦ, ὁ Μελέτιος Μεταξάκης εἰσῆλθεν εἰς αὐτὴν καὶ ἀπεφοίτησεν ἀριστοῦχος τὸ 1900, ἐγγραφεὶς ἐν τῷ μεταξὺ εἰς τὴν ἁγιοταφιτικὴν ἀδελφότητα.

Τρεῖς ἡμέρας μετὰ τὴν ἀποφοίτησίν του καὶ τὴν ἀπονομὴν τῶν διπλωμάτων, ὁ Ἱεροσολύμων Δαμιανὸς (1897-1931) τὸν διώρισε γραμματέα τῆς συνόδου, μετὰ δύο δὲ ἔτη τὸ 1902, συνοδικῇ διαγνώμῃ, ἀρχιγραμματέα τῆς συνόδου χειροτονηθέντα εἰς πρεσβύτερον καὶ προαχθέντα εἰς ἀρχιμανδρίτην. Ὁ Μελέτιος Μεταξάκης συνέταξε σχέδιον κανονισμοῦ τοῦ ἱεροῦ κοινοῦ. Εἰργάσθη ὡς ἐπίτροπος τῆς ἐκπαιδεύσεως, ἔφορος τῆς θεολογικῆς σχολῆς καὶ ἐπέτυχε τὴν ἀναδιοργάνωσιν τοῦ τυπογραφείου τοῦ παναγίου τάφου καὶ τὴν ἔκδοσιν τοῦ περιοδικοῦ Νέα Σιὼν (1904), προσέτι δὲ τοῦ Παλαιστινείου Κήρυκος, ὅστις ἔζησε μόνον τρεῖς ἑβδομάδας.

Κατὰ τὸ διάστημα τοῦτο ἀνέλαβε διάφορα ταξίδια εἰς τὸ ἐξωτερικόν. Κατὰ τὰ ἔτη 1903 καὶ 1905 ἐπεσκέφθη τὴν Ἄλεξάνδρειαν, τὸ 1906 τὴν Αὐστρίαν καὶ Ῥωσσίαν. Τὸ 1907 ἐξεπροσώπησε τὴν Ἐκκλησίαν του εἰς τὴν Κύπρον διὰ τὴν λύσιν τοῦ ἀρχιεπισκοπικοῦ ζητήματος, συνειργάσθη δὲ μετὰ τοῦ Ἀλεξανδρείας Φωτίου διὰ τὴν ἔκδοσιν τῶν περιοδικῶν Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος καὶ Πάνταινος. Τὸ 1908, ἀπομακρυνθεὶς μετὰ τοῦ ἀρχιμανδρίτου Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, ἕνεκα τῶν ἐπὶ τοῦ θέματος τῶν ἀραβοφώνων ἐν Παλαιστίνῃ γεγονότων ἐπὶ Δαμιανοῦ, ἦλθεν εἰς τὴν πόλιν ἡμῶν καὶ ἀνέπτυξε τὸ ζήτημα τοῦτο εἰς τὴν ὑψηλὴν πύλην, διὰ τοῦ ὑπομνήματος του «Αἱ Ἀξιώσεις τῶν Ἀραβοφώνων», ΚΠ, 1909.

Τὸν Φεβρουάριον 1910, εὑρισκόμενος εἰσέτι εἰς τὴν πόλιν ἡμῶν, ἐξελέγη ὑπὸ τῆς κληρικολαϊκῆς συνελεύσεως τῆς μητροπόλεως Κιτίου, μητροπολίτης Κιτίου εἰς τὴν νῆσον Κύπρον. Ἡ εἰς ἐπίσκοπον χειροτονία του ἐτελέσθη εἰς τὴν Λευκωσίαν τὸν Μάρτιον 1910. Ἐξεπόνησε καταστατικὸν χάρτην τῆς Ἐκκλησίας Κύπρου. Ἵδρυσε τὸ παγκύπριον ἱεροδιδασκαλεῖον (Ὀκτώβριος 1910) τὸ ἐμπορικὸν λύκειον καὶ τὸ περιοδικὸν «Ἐκκλησιαστικὸς Κῆρυξ» (1911 – 7, Ἀθ., 1918 – 1920, ΝΥ, 1919 – 1922).

Τὸ 1912 – 1913 ἐπεσκέφθη τὰς Ἀθήνας καὶ κατήρτισε ἔκθεσιν τῆς ἐπιτροπῆς πρὸς μελέτην τῶν ἐκ τῆς ἐδαφικῆς προσαρτήσεως ἐπαρχιῶν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου εἰς τὰ κράτη τῆς Ἑλλάδος, Σερβίας καὶ Βουλγαρίας προκυψάντων ζητημάτων. Τὸ ὄνομά του δὲ ἐφέρετο μεταξὺ τῶν ὑποψηφίων, μετὰ τὸν θάνατον Ἰωακεὶμ Γ´, τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου (1912 – 3). Ἐπίσης ἐπεσκέφθη δὶς (1913, 1914) τὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ ἔγραψε τὴν μελέτην του κατὰ τῶν ρωσσικῶν βλέψεων (Ἀθ., 1913).

Τὸν Φεβρουάριον 1918 ἐξελέγη μητροπολίτης Ἀθηνῶν. Μεταξὺ τῶν ἐπιτευγμάτων αὐτοῦ ἦσαν: ἡ μετατροπὴ τῆς ριζαρείου σχολῆς εἰς ἱεροδιδασκαλεῖον, ἡ ἴδρυσις τοῦ ὀρφανοτροφείου, ἡ σύστασις τῆς στέγης τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἴδρυσις ἐκκλησιαστικοῦ τυπογραφείου, ἡ συνέχισις ἐν Ἀθήναις τῆς ἐκδόσεως τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Κήρυκος καὶ ἡ ἔκδοσις τοῦ θεολογικοῦ περιοδικοῦ «Καινὴ Διδαχή» (1919), ἡ σύνταξις Σχεδίου Νόμου περὶ Διοικήσεως τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας (1919). Ὁ Ἀθηνῶν Μελέτιος ἐτόνωσε τὸ θεῖον κήρυγμα καὶ ἀπέστειλεν εἰς τὸ ἐξωτερικὸν πρόσωπα πρὸς φοίτησιν.

Ὁ Ἀθηνῶν Μελέτιος τὸ 1918 ἡγήθη ἀντιπροσωπείας, μεταβάσης εἰς τὰς Ἡνωμένας Πολιτείας, ἐκ τῶν βοηθοῦ τοῦ ἐπισκόπου Ῥοδοστόλου Ἀλεξάνδρου, ἀρχιμανδρίτου Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου καὶ καθηγητοῦ Ἁμίλκα Ἀλιβιζάτου. Κατ᾽ αὐτὴν καθίδρυσεν εἰς Νέαν Ὑόρκην «Συνοδικὴν Ἐπιτροπείαν» μὲ συνοδικὸν ἐπίτροπον τὸν Ῥοδοστόλου Ἀλέξανδρον. Ἀφ᾽ ἑτέρου, ἡ ὑπὸ τὴν ἠγεσίαν τοῦ Μελετίου ἀντιπροσωπεία, προέβη εἰς ἀνεπισήμους θεολογικὰς συζητήσεις μετὰ τῶν Ἐπισκοπιανῶν ἐν Ἀμερικῇ καὶ τῶν Ἀγγλικανῶν εἰς τὴν Ἀγγλίαν, εἰς τὰς ὁποίας περιελήφθησαν τὰ κυριώτερα ἐκ τῶν γνωστῶν θεολογικῶν ζητημάτων. Εἰς τὸν Μελέτιον Μεταξάκην ἐπεδόθη τὸ δίπλωμα τοῦ ἐπιτίμου διδάκτορος τοῦ πανεπιστημίου τῆς Ὀξφόρδης.

Τὴν 1ην Νοεμβρίου 1920 ἐπῆλθε πολιτικὴ ἀλλαγὴ ἐν Ἑλλάδι. Ἕνεκα τῆς πολιτικῆς διχοστασίας μεταξὺ τῶν βασιλικῶν καὶ τῶν βενεζελικῶν ἐν Ἑλλάδι, ὁ Ἀθηνῶν Μελέτιος ἠναγκάσθη δι᾽ ἁπλοῦ βασιλικοῦ διατάγματος τῆς 16ης Φεβρουαρίου 1920, νὰ ἀπομακρυνθῇ ἐκεῖθεν. Τὸν Φεβρουάριον 1921 μετέβη διὰ δευτέραν φορὰν ὡς μητροπολίτης Ἀθηνῶν εἰς Ἀμερικὴν καὶ εἰργάσθη ἐντατικῶς διὰ τὴν διοργάνωσιν τῆς ἐκεῖ ἑλληνικῆς ὀρθοδόξου ἀρχιεπισκοπῆς Βορείου καὶ Νοτίου Ἀμερικῆς, ἵδρυσε τὸ σεμινάριον τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου (Ὀκτώβριος 1921) καὶ ἐσυνέχισε τὴν ἔκδοσιν τοῦ περιοδικοῦ «Ἐκκλησιαστικὸς Κῆρυξ».

Ἐρχόμεθα τώρα εἰς τὴν ἀπὸ τοῦ 1918 (12 Ὀκτωβρίου), διὰ τῆς παραιτήσεως Γερμανοῦ Ε´, χηρείαν τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου. Εὐθὺς ἀμέσως τοποτηρητὴς ἐξελέγη ὁ Προύσης Δωρόθεος (Ὀκτ. 1918 – 6 Μαρτίου 1921). Δι᾽ ἐγκυκλίου συνοδικῆς ἐπιστολῆς, ὑπὸ ἡμερομ. 17 Ὀκτ. 1918 καὶ ἀρ. 1980, διετάσσετο ἡ κατὰ τὸ γράμμα καὶ τὸ πνεῦμα τῶν ἐθνικῶν κανονισμῶν πρὸς ἀνάδειξιν τοῦ πατριάρχου διαγραφόμενη διαδικασία. Περὶ τὸ τέλος ὅμως Νοεμβρίου 1918, ἕνεκα λόγων ἐξωτερικῶν, ἀνεβλήθη ἐπ᾽ ἀόριστον ἡ ἐκλογὴ πατριάρχου. Φθίνοντος τοῦ 1920 τὰ δύο ἐν τοῖς Πατριαρχείοις σώματα ἐπανῆλθον ἐπὶ τοῦ θέματος τῆς πληρώσεως τοῦ θρόνου, τὴν φορὰν ταύτην συμφώνως πρὸς τὸ πνεῦμα τῶν ἐθνικῶν κανονισμῶν, ἀλλὰ πλαισιουμένων κατὰ τὸ δυνατὸν πρὸς τὰς συγχρονιστικὰς ἰδέας.

Δύο σημαντικὰ γεγονότα ἐντὸς τῶν ἐτῶν 1920 καὶ 1921 ἐπανέφερον ἐπὶ τάπητος τὸ θέμα τοῦτο. α´) Ἡ διὰ τῶν ἐκλογῶν τῆς 1ης Νοεμβρίου 1920 ἐν Ἑλλάδι ἐπελθοῦσα κυβερνητικὴ ἀλλαγή, καθ᾽ ἢν ἡ βενιζελικὴ παράταξις ἀπεχώρει τῆς ἀρχῆς, καὶ β´) ὁ κατὰ τὴν 6ην Μαρτίου 1921 ἐπισυμβὰς ἐν Λονδίνῳ θάνατος τοῦ τοποτηρητοῦ τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου Προύσης Δωροθέου. Εὐθὺς ἀμέσως τὰ δύο σώματα ἐξέλεξαν τοποτηρητὴν τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου τὸν Καισαρείας Νικόλαον (Μάρτιος 1921). Τὰ ἐν τοῖς Πατριαρχείοις δύο σώματα, ἀρχὰς τῆς ἀνοίξεως τοῦ 1921 ἀπεφάσισαν νὰ διενεργήσουν τὴν ἐκλογὴν πατριάρχου, ἐπὶ τῇ βάσει νέου σχεδίου ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπεύσεως, καὶ διὰ τῆς συνοδικῆς ἐγκυκλίου, ὑπ᾽ ἀρ. 2463 καὶ ἡμερομ. 12 Ἀπριλίου 1921,προεκήρυξαν τὴν ἐκλογὴν πατριάρχου διὰ τὰ μέσα Ἰουνίου 1921.
Ἐν τῷ μεταξύ, ἡ ἐν Ἑλλάδι ἱεραρχία τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου, λαβοῦσα τὴν ἄδειαν τῆς ἤδη ἐν τῇ ἀρχῇ εὑρισκομένης ἀντιβενιζελικῆς παρατάξεως, ὑπὸ τὸν Δ. Γούναρην, συνεκλήθη εἰς συνέδριον ἐκ 40 ἀρχιερέων, εἰς τὴν Ἀδριανούπολιν, εἰς ἑπτὰ συνεδρίας, καὶ τὴν 29ην Μαΐου 1921 συνέταξεν ὑπόμνημα πρὸς ἀποστολὴν εἰς τὸν τοποτηρητήν, περιλαμβάνον, ἐ.ἄ., δύο σημεῖα: α´) τὴν ἀναβολὴν τῆς ἐκλογῆς τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου, καὶ β´) τὴν ἐν καιρῷ γενησομένην ἐκλογὴν πατριάρχου διὰ τῆς συμμετοχῆς τῆς ὅλης ἱεραρχίας καὶ λαϊκῶν ἐκπροσώπων ἐξ ἁπάντων τῶν ἐπαρχιῶν τοῦ θρόνου. Ἀντιπροσωπεία τοῦ συνεδρίου τῆς Ἀδριανουπόλεως ἐκ τῶν μητροπολιτῶν Ἡρακλείας Γρηγορίου, Ἀδριανουπόλεως Πολυκάρπου, Ἰωαννίνων Σπυρίδωνος καὶ Σμύρνης Χρυσοστόμου, ἐλθοῦσα εἰς τὰ πατριαρχεῖα προέβη εἰς ἐπικοινωνίαν μετὰ τῶν δύο σωμάτων, ἐξ ἧς προῆλθεν ἀμοιβαία συμφωνία ἐπὶ τοῦ περιεχομένου τοῦ ὑπομνήματος. Διὰ τοῦ πρακτικοῦ τῶν δύο σωμάτων τῆς 8ης Ἰουνίου 1921, α´) ἡ ἀναβολὴ τῆς ἐκλογῆς τοῦ πατριάρχου δὲν γίνεται δεκτή, ἀλλὰ παρατείνεται ἡ πρὸς τοῦτο προθεσμία καὶ γίνονται δεκτὰ β´) τὰ περὶ τοῦ τρόπου ἀντιπροσωπεύσεως τῆς ἱεραρχίας, καὶ γ´) τῶν λαϊκῶν. Ἡ ἱεραρχία διὰ γράμματος, ὑπὸ ἡμερομ. 16 Ἰουλίου 1921 καὶ ἀρ. 1139, ἀπεδέχετο τὰς ἀποφάσεις ταύτας.

Τὴν 1ην Ὀκτωβρίου 1921 τὰ δύο ἐν Φαναρίῳ σώματα ἀπεφάσισαν ὅπως προβῶσιν ὁριστικῶς εἰς τὴν ἐκλογὴν πατριάρχου, ἀνήγγειλαν δὲ δι᾽ ἐγκυκλίου, ἀπὸ 6ης Ὀκτωβρίου 1921, τὴν ἐντὸς 45 ἡμερῶν σύγκλησιν τῆς ἐκλογικῆς συνελεύσεως καὶ τὴν πρόσκλησιν ἁπάντων τῶν μητροπολιτῶν αὐτοπροσώπως, καθώριζον δὲ τὸν ἀριθμὸν τῶν λαϊκῶν ἀντιπροσώπων ἐκ τῶν ἐπαρχιῶν.

Ἀπὸ τῆς 15ης Νοεμβρίου 1921 ἤρχισεν ἐν τῷ μεγάλῳ συνοδικῶ τῶν πατριαρχείων συνεδριάζουσα, παραλλήλως πρὸς τὰ δύο σώματα, ἡ οὕτω αὐτοτιτλοφορηθεῖσα «Προεκλογικὴ Συνέλευσις». Τὴν ἰδίαν δὲ ἡμέραν τὰ δύο σώματα, μὴ λαβόντα ὑπ᾽ ὄψιν τα περὶ ὑπερθέσεως τῆς ἡμερομηνίας τῆς ἐκλογῆς τηλεγραφήματα ἐκ τῶν ἐπαρχιῶν, ἀπέστειλαν τηλεγραφικὴν ἐγκύκλιον, ἐπιμένοντα ἐπὶ τοῦ περιεχομένου τῆς ἐγκυκλίου τῆς 6ης Ὀκτωβρίου 1921. Ὡς ἡμέρα συγκλήσεως τῆς ἐκλογικῆς συνελεύσεως ὡρίσθη ἡ Πέμπτη 25η Νοεμβρίου 1921. Μέχρι τῆς ἡμέρας ἐκείνης ἀπεστάλησαν εἰς τὸ πατριαρχεῖον 18 ἀρχιερατικὰ ψηφοδέλτια. Ἐκ τοῦ συνόλου τῶν δικαιουμένων ὅπως συμμετάσχωσιν 68 ἀρχιερέων, παρέστησαν 13 αὐτοπροσώπως καὶ 5 ἀπέστειλαν τὰς ψήφους αὐτῶν, ἀναθέσαντες τὴν χρῆσιν τούτων εἰς τοὺς ἐν τῷ ναῷ παρευρεθησομένους μητροπολίτας (ἤτοι σύνολον 18 ἀρχιερεῖς), λαϊκοὶ δὲ σύμβουλοι, 8, 39 ἀπὸ τὰς περιφερείας τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ 44 ἀπὸ τὰς ἐπαρχίας, ἤτοι σύνολον 104. Κατόπιν τῆς ἀπουσίας τεσσάρων, παρέστησαν 100 ἐκ τοῦ ὁλικοῦ ἀριθμοῦ τῶν 275 μελῶν τῆς ἐκλογικῆς συνελεύσεως.

Κατὰ τὴν σύγκλησιν τῆς ἐκλογικῆς συνελεύσεως τῆς Πέμπτης, 25ης Νοεμβρίου 1921 ἀπέσχεν ἡ πλειοψηφία τῆς συνόδου ἐξ ἑπτὰ ἀρχιερέων, τῶν Κυζίκου Κωνσταντίνου, Πισιδείας Γερασίμου, Αἴνου Ἰωακείμ, Βιζύης Ἀνθίμου, Σηλυβρίας Εὐγενίου, Τυρολόης Χρυσοστόμου καὶ Δαρδανελλίων Εἰρηναίου. ‘Ὑπὸ τοιαύτην λοιπὸν σύνθεσιν, ἡ ἐκλογικὴ συνέλευσις προέβη εἰς τὴν ἐκτέλεσιν τῶν ὁριζομένων ὑπὸ τῶν γενικῶν κανονισμῶν. Ἐκ τῆς ἀποσφραγίσεως τῶν ψηφοδελτίων καὶ τῶν γενομένων προτάσεων καθωρίσθη ὁ κατάλογος τῶν ὑποψηφίων ἐκ 16 προσώπων. Ἐν συνεχείᾳ, καὶ ἄνευ τῆς ὑποβολῆς τούτου εἰς τὴν ὑψηλὴν πύλην, κατηρτίσθη τὸ τριπρόσωπον ἐκ τῶν Καισαρείας Νικολάου (83), Ἀθηνῶν Μελετίου (83) καὶ Ἀμασείας Γερμανοῦ (78). Κατὰ δὲ τὴν ἐν τῷ ναῷ γενομένην ψηφοφορίαν οἰκουμενικὸς πατριάρχης ἀνεδείχθη ὁ ἀπὸ Ἀθηνῶν Μελέτιος Δ´ διὰ πλειοψηφίας 16 ψήφων, τῶν μητροπολιτῶν Καισαρείας Νικολάου καὶ Ἀμασείας Γερμανοῦ λαβόντων ἀνὰ μίαν ψῆφον.

Ἡ ἐκλογὴ ἀνηγγέλθη τηλεγραφικῶς εἰς τὸν ΚΠόλεως Μελέτιον Δ´, διατρίβοντα εἰς τὰς Ἡνωμένας Πολιτείας. Οὗτος δι᾽ ἀπαντητικοῦ τηλεγραφήματος ἐξέφρασε τὰς εὐχαριστίας καὶ τὴν ἀποδοχὴν τῆς γενομένην ἐκλογῆς. Πατριαρχικὸν ἐπίσκοπον ὥρισε τὸν Καισαρείας Νικόλαον. Ἐκ παραλλήλου, οἱ ἑπτὰ συνοδικοὶ μητροπολῖται ἐκάλεσαν εἰς σύσκεψιν τὴν ἱεραρχίαν εἰς Θεσσαλονίκην, ἥτις, συνελθοῦσα ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ Κυζίκου Κωσταντίνου ἀπὸ 16 – 22 Δεκεμβρίου 1921, ἀπεφάσισεν ὅπως μὴ ἀναγνώρισῃ τὰ γενόμενα εἰς τὸ πατριαρχεῖον καὶ προβῇ εἰς τὰ ἐνδεδειγμένα διαβήματα πρὸς ἐκλογὴν πατριάρχου, συνάμα δὲ παρακληθῇ τηλεγραφικῶς ὁ μητροπολίτης Μελέτιος ἵνα παραμείνῃ ἐν Ἀμερικῇ.

Ὁ ΚΠόλεως Μελέτιος Δ´ ἀνεχώρησεν ἐξ Ἀμερικῆς τὴν 1ην Ἰανουαρίου 1922 διὰ τοῦ ἀτμοπλοίου «Ὀλυμπιακός», μέσῳ Ἀγγλίας (9 Ἰανουαρίου) καὶ διὰ τῆς Γαλλίας ἔφθασεν ἀτμοπλοϊκῶς, διὰ τοῦ γαλλικοῦ ἀτμοπλοίου Tadla τῆς ἑταιρείας Πακέ, ἀργότερον τουρκικοῦ Tari, εἰς τὴν πόλιν ἡμῶν τὴν Δευτέραν 24ην Ἰανουαρίου 1922. Ἀντιπροσωπεία τῶν δύο σωμάτων ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοΰ Χαλκηδόνος Γρηγορίου ἀνελθοῦσα εἰς τὸ πλοῖον προϋπήντησε τὸν νέον πατριάρχην. Τὴν 10ην ὥραν διὰ τῆς ἀτμακάτου ὁ πατριάρχης, ἀκολουθούμενος ὑπὸ τῶν συνοδῶν του, ἀπεχώρησε τοῦ πλοίου κατ᾽ εὐθείαν διὰ Φανάριον, χωρὶς νὰ μεταβῇ προγενεστέρως διὰ τὴν πολιτικὴν ἐγκαθίδρυσιν, ὅπου τὴν 11ην ὥραν ἐγένετο ἡ ἐν τῷ πατριαρχικῷ ναῷ ἐγκαθίδρυσις αὐτοῦ. Κατ᾽ αὐτὴν τὴν ποιμαντορικὴν ράβδον ἐνεχείρησεν εἰς τὸν πατριάρχην, ἀντὶ τοῦ ἀπουσιάζοντος Ἡρακλείας Γρηγορίου, ὁ Καισαρείας Νικόλαος, τὸ μέγα δὲ μήνυμα ἀνεγνώσθη ὑπὸ τοῦ μ. πρωτεκδίκου Γεωργίου Παπαδοπούλου, τοῦ μ. λογοθέτου Σταυράκη βέη Ἀριστάρχου ἀσθενοῦντος. Τὸν πανηγυρικὸν ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος προσεφώνησεν ὁ Σελευκείας Γερμανός, σχολάρχης τῆς θεολογικῆς σχολῆς, ὁ δὲ πατριάρχης ἀπήγγειλεν ἀπὸ τοῦ θρόνου τὸν ἐνθρονιστήριον αὐτοῦ λόγον. Ὁ Σάρδεων Γερμανὸς τὴν τοιουτότροπον ἐκλογὴν τοῦ Μελετίου Δ´ τὴν θεωρεῖ γενομένην «κατὰ τὴν εὐρυτέραν ἐφαρμογὴν τῶν σχετικῶν ἄρθρων τῶν Κανονισμῶν», ὁ δὲ Δημήτριος Μαυρόπουλος χαρακτηριστικῶς λέγει, «Ὁ Μελέτιος Μεταξάκης, ἐκλεγείς, ὡς ἐξελέγη, Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης».

Ἡ ἱερὰ σύνοδος συνῆλθεν εἰς τὴν α´ αὐτῆς συνεδρίαν ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ πατριάρχου τὴν Τετάρτην 26ην Ἰανουαρίου 1922 καὶ προτάσσει τοῦ πατριάρχου ὁμοφώνως ἀποφασίζει: «Ἀπονέμει ἀμνηστείαν εἰς πάντα τὰ καθ᾽ οἷον δή τινα τρόπον ἀντικανονικῶς ἐνεργηθέντα παρ᾽ Ἀρχιερέων τοῦ κλίματος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου ἀπὸ τῆς 23 Νοεμβρίου 1921 μέχρι σήμερον ἐν ἀναφορᾷ πρὸς τὸ ζήτημα τῆς Πατριαρχικῆς ἐκλογῆς». Ὁ Μελέτιος δ᾽ ἀπέστειλε πρὸς τοὺς ἀρχηγοὺς τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν τὴν ἐνθρονιστικὴν αὐτοῦ ἐπιστολήν, ὑπὸ ἡμερομ. 8 Φεβρουαρίου 1922, ἡ δὲ πλειοψηφία τῆς συνόδου καὶ τῆς ἱεραρχίας ἐπιστολὴν περὶ τοῦ ἀκύρου τῆς ἐκλογῆς τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μελετίου καὶ περὶ τῆς μὴ ἀναγνωρίσεως τούτου ὡς πατριάρχου, ὑπὸ ἡμερομ. 12 Φεβρουαρίου 1922.

Ἐπὶ τῆς πατριαρχείας τοῦ Μελετίου Δ´ ἱδρύθησαν αἱ μητροπόλεις ἐν Μ. Ἀσίᾳ τῶν Βρυούλων, Περγάμου καὶ Μοσχονησίων καὶ ἐν Θράκῃ τῆς Ἀλεξανδρουπόλεως. Μετωνομάσθησαν δὲ αἱ μητροπόλεις Μελενίκου, Βοδενῶν καὶ Μογλενῶν εἰς Σιδηροκάστρου, Ἐδέσσης καὶ Φλωρίνης.

Διὰ πράξεως πατριαρχικῆς καὶ συνοδικής, ἀπὸ 1ης Μαρτίου 1922, αἱ ἐν τῇ διασπορᾷ ὀρθόδοξοι Ἐκκλησίαι, αἱ παραχωρηθεῖσαι διὰ τοῦ τόμου ἐπὶ Ἰωακεὶμ Γ´, ὑπὸ ἡμερομ. 18 Μαρτίου 1908, εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος, ὑπήχθησαν καὶ πάλιν ὑπὸ τὸ οἰκουμενικὸν πατριαρχεῖον.

Διὰ τόμου, ἀπὸ 19ης Φεβρουαρίου 1922, ἐπήρχετο ἡ χειραφέτησις εἰς στὴν σερβικὴν Ἐκκλησίαν, τὴν ἐντὸς τοῦ κράτους τῶν Σέρβων, τῶν εὑρεθεισῶν, κατόπιν τῶν γενομένων πολιτικῶν ἀλλαγῶν, ἐπαρχιῶν τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου, προσέτι δὲ ἀνεγνωρίσθη τὸ σερβικὸν πατριαρχεῖον καὶ ἡ ἐκλογὴ τοῦ πατριάρχου Δημητρίου.

Τὸν Ἀπρίλιον τοῦ 1922 δι᾽ ἰδιαιτέρου τόμου ἱδρύθη ἡ ἱερὰ μητρόπολις Θυατείρων, ὡς ἐξαρχία Εὐρώπης Δυτικῆς καὶ Κεντρῴας, τὴν δὲ 17ην Μαΐου 1922 ἡ ἱερά. ἀρχιεπισκοπὴ Ἀμερικῆς Βορείου καὶ Νοτίου.

Τὸ 1922 ὁ Μελέτιος Δ´ ἀνεκηρύχθη ἐπίτιμος διδάκτωρ τῆς θεολογίας ὑπὸ τοῦ πανεπιστημίου τῆς Ὀξφόρδης.

Τὸ ἔτος 1923, κατόπιν τῶν ἐν Εὐρώπῃ γενομένων πολιτικῶν ἀλλαγῶν, τὸ οἰκουμενικὸν πατριαρχεῖον παρεχώρησεν εἰς τὰς ὀρθοδόξους Ἐκκλησίας Φιλλανδίας, Τσεχοσλοβακίας, Ἐσθονίας καὶ Λατβίας τὸ αὐτόνομον σύστημα διοικήσεως ὑπὸ τὸ οἰκουμενικὸν πατριαρχεῖον, ἱδρυθεισῶν ἀντιστοίχως τῶν ἱερῶν ἀρχιεπισκοπῶν Φιλλανδίας (Ἰούλιος), καὶ Τσεχοσλοβακίας (Μάρτιος) καὶ μητροπόλεως Ἐσθονίας (Ἰούλιος), καὶ ἀνεγνώρισεν ἐντὸς τοῦ ἀλβανικοῦ κράτους μίαν ἐνιαίαν αὐτόνομον Ἐκκλησίαν (22 Μαΐου).

Ὁ Μελέτιος Δ´ συνεκάλεσε τὸ ἐν τῇ πόλει ἡμῶν συνελθὸν συνέδριον, 10 Μαΐου – 8 Ἰουνίου 1923, ὅπερ, παρ᾽ ὅλον ὅτι δὲν ἀντιπροσωπεύοντο ἅπασαι αἱ ὀρθόδοξοι Ἐκκλησίαι, ἐκάλεσεν ἑαυτὸ «Πανορθόδοξον Συνέδριον». Εἰς αὐτὸ συμμετέσχον ἐκπρόσωποι τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ΚΠόλεως, Ῥωσσίας (οὐχὶ ἀπ᾽ εὐθείας), Σερβίας, Κύπρου, Ἑλλάδος καὶ Ῥουμανίας. Ἐλήφθησαν ἀποφάσεις περὶ διορθώσεως τοῦ Ἰουλιανοῦ ἡμερολογίου, τοῦ γάμου τῶν ἱερέων καὶ διακόνων μετὰ τὴν χειροτονίαν, τοῦ β´ γάμου τῶν συνεπείᾳ θανάτου χηρευσάντων ἱερέων καὶ διακόνων, ἄλλων τινῶν κανονικῆς ὑφῆς ζητημάτων, ἑορτασμοῦ τῆς 1600ης ἐπετείου της Α´ ἐν Νίκαιᾳ οἰκουμενικῆς συνόδου, κ.ἄ., τὸ σπουδαιότερον δὲ ἐδόθη ἡ ἀφορμὴ διὰ τὴν περαιτέρω ἀνάπτυξιν τῆς ἰδέας τῆς πανορθοδόξου συνόδου.

Εἰς τὰς σχέσεις μεταξὺ τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου (τῆς Ὀρθοδοξίας εὐρύτερον) καὶ τῆς ἀγγλικανικῆς ὁμολογίας σημαντικὴ ὑπῆρξεν ἡ ἐπὶ Μελετίου Δ´ ληφθεῖσα ὑπὸ τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου ἀπόφασις περὶ τῆς ἀναγνωρίσεως τοῦ κύρους τῶν ἀγγλικανικῶν χειροτονιῶν (Ἰούλιος 1922). Ἡ ἀπόφασις αὕτη ἐστηρίχθη ἐπὶ τῆς εὐνοϊκῆς γνωμοδοτήσεώς της πρὸς μελέτην τοῦ ζητήματος τούτου ὁρισθείσης, ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ Νικαίας Βασιλείου, συνοδικῆς ἐπιτροπῆς.

Ὁ Μελέτιος Δ´ ὑπῆρξεν ὁ τελευταῖος οἰκουμενικὸς πατριάρχης εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ κατὰ τὴν ἐκλογήν του μὴ τήρησις, ὅπως ἐλέχθη προηγουμένως, τῶν ὑπὸ τῶν γενικῶν κανονισμῶν ὁριζομένων ἐπὶ τῶν σχέσεων Ἐκκλησίας καὶ πολιτείας, καθὼς καὶ ἡ περαιτέρω πολιτεία τοῦ πατριάρχου, ἡ ἀναφερομένη εἰς τὸν αὐτὸν τομέα τῶν σχέσεων, ὑπῆρξαν σφάλματα τακτικῆς τοῦ Μελετίου Δ´. Ἀφ᾽ ἑτέρου, διὰ τοῦ Μουσταφᾶ Κεμὰλ (Ἀτατούρκ) ἐπήρχετο νέα τάξις πραγμάτων ἐν Τουρκίᾳ, ἀντικατασταθείσης τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας διὰ τῆς Τουρκικῆς Δημοκρατίας. Διὰ τῆς ὑπογραφῆς τῆς συνθήκης τῆς Λωζάννης (24 Ἰουλίου 1923) ἐδίδετο τέλος εἰς τὸν τουρκο-ελληνικὸν πόλεμον ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ, ἐπήρχετο ἡ ἀνταλλαγὴ τῶν δύο πληθυσμῶν, τὸ δὲ οἰκουμενικὸν πατριαρχεῖον, ἀπαλλασσόμενον τῶν ὑπὸ τῆς ὀθωμανικῆς πολιτείας παραχωρηθέντων προνομίων, καθίστατο καὶ πάλιν, ὡς καὶ πρὸ τοῦ 1453, θρησκευτικὸν καὶ πνευματικὸν καθίδρυμα. Πάντα ταῦτα, ὡς καὶ λυπηρὰ γεγονότα ἐπισυμβάντα εἰς τὰ πατριαρχεῖα, κατέστησαν ἀδύνατον τὴν εἰς τὸν οἰκουμενικὸν θρόνον περαιτέρω παραμονὴν τοῦ Μελετίου Δ´.

Τὴν 10ην Ἰουλίου 1923 ὁ Μελέτιος Δ´, λαβὼν τρίμηνον ἀναρρωτικὴν ἄδειαν, ἀνεχώρησεν ἐκ τῆς ἕδρας του. Πρὸ τούτου, τὴν ἰδίαν ἡμέραν, α´) διὰ γράμματος μετεβίβασεν «ἐπὶ τὸ Σῶμα τῆς Ἁγίας Συνόδου πάσας τὰς εὐθύνας τοῦ τε Ἀρχιεπισκοπικοῦ καὶ τοῦ Πατριαρχικοῦ ἀξιώματος»,
β´) ἀπηύθυνε πρὸς τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας παραμυθητικὴν καὶ πατρικὴν ἐπιστολήν, καὶ
γ´) ἀπεχαιρέτησεν ἐν συνεδρίᾳ τὰ δύο σώματα τῆς Ἐκκλησίας. Μεταβὰς εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος ἐγκατεβίωσεν εἰς τὸ μονύδριον τοῦ Μυλοποτάμου (Ἰωακεὶμ Γ´).

Ἐν τῷ μεταξύ, κατόπιν ἐξελίξεών τινων εἰς τὰ πατριαρχεῖα, συμπληρουμένου δὲ τοῦ τριμήνου χρονικοῦ διαστήματος τῆς ἀδείας τοῦ πατριάρχου Μελετίου, κατὰ τὰς ἐκτάκτους συνοδικὰς συνεδρίας εἰς τὰ πατριαρχεῖα τῆς 26ης καὶ τῆς 28ης Σεπτεμβρίου 1923 συνεζητήθη τὸ ζήτημα περὶ τῆς ἀνάγκης καὶ τῆς κηρύξεως τῆς χηρείας τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου καὶ τῆς ἀποδοχῆς τῆς ὁριστικῆς παραιτήσεως τοῦ πατριάρχου. Ἡ ἱερά. σύνοδος, ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ α´ τῇ τάξει Καισαρείας Νικολάου συνελθοῦσα τὴν 2αν Ὀκτωβρίου 1923, καὶ ἐπὶ τῇ βάσει τῆς σχετικῆς προφορικῆς δηλώσεως τοῦ Δυρραχίου Ἰακώβου, ἀπεφάσισε, κατὰ πλειοψηφίαν, ὅπως γένηται ἀποδεκτὴ ἡ ὁριστικὴ παραίτησις τοῦ Μελετίου Δ´, κηρυχθῇ ὁ θρόνος ἐν χηρείᾳ καὶ ἀποσταλῶσιν ὅπου δεῖ τὰ σχετικὰ τηλεγραφήματα.

Κατὰ τὴν ἰδίαν συνοδικὴν συνεδρίαν, ἥτις ἐπί τι διάστημα ἐλειτούργησε καὶ ὡς συνοδικὴ σύσκεψις, ἀπεχώρησαν τῶν συνοδικῶν των καθηκόντων οἱ μητροπολῖται Ῥόδου Ἀπόστολος, Φιλιππουπόλεως Βενιαμίν, Κορυτσᾶς Ἰωακείμ, Βάρνης Νικόδημος, Δυρραχίου Ἰάκωβος καὶ Βελεγράδων Ἰωακείμ, λόγῳ τοῦ ὅτι αἱ ἐπαρχίαι των εὑρίσκοντο ἐκτὸς τῶν ὁρίων τοῦ τουρκικοῦ κράτους. Ὡσαύτως, τοῦ Καισαρείας Νικολάου ὑποβαλόντος οἰκειοθελῆ παραίτησιν ἀπὸ τῆς προεδρίας τῆς ἱερᾶς Συνόδου καὶ τῆς συνοδικότητος, ἡ προεδρία τῆς συνόδου ἀνετέθη εἰς τὸν ἀμέσως α´ τὴ τάξει μητροπολίτην Κυζίκου Καλλίνικον, ἡ δὲ διεύθυνσις τῶν πατριαρχείων εἰς τὸν μητροπολίτην Ῥοδουπόλεως Κύριλλον.

Κατὰ τὴν συνεδρίαν τοῦ Σαββάτου, 10ης Νοεμβρίου 1923, ἀνεγνώσθη καὶ ἡ αὐτόγραφος ἀπὸ τοῦ θρόνου παραίτησις τοῦ Μελετίου Δ´, σταλεῖσα ἐκ τοῦ ἱεροῦ μονυδρίου τοῦ Μυλοποτάμου τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὑπὸ ἡμερομ. 20 Σεπτεμβρίου 1923. Ὁ πρῴην ΚΠόλεως Μελέτιος Δ´ ἦλθε μετέπειτα καὶ ἐφησύχαζεν εἰς τὸ ἐρημητήριόν του, εὑρισκόμενον εἰς τὴν Κηφισίαν τῶν Ἀθηνῶν. Ἐνταῦθα δέον νὰ λεχθῇ ὅτι ὁ Μελέτιος Μεταξάκης, ἀπὸ τῆς ἀναχωρήσεως ἐκ τῆς ἕδρας αὐτοῦ καὶ ἑξῆς, προσεπάθησε προφορικῶς καὶ γραπτῶς νὰ ἐπηρεάσῃ τοὺς ἁρμοδίους ἐκκλησιαστικοὺς καὶ λοιποὺς παράγοντας ἐπὶ τῆς ἀνάγκης τῆς ἀμέσου μεταφορᾶς τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου ἐκτὸς τῆς Τουρκίας, ἴσως καὶ διὰ προσωπικοὺς λόγους, διὰ νὰ δυνηθῇ οὕτω νὰ συνέχισῃ ὁμαλῶς τὴν πατριαρχείαν του.

Ὁ πρῴην ΚΠόλεως Μελέτιος Δ´, ἐνῷ ἐφησύχαζεν εἰς τὰς Ἀθήνας, ἐξελέγη ὑπὸ τῆς συνελεύσεως πρὸς ἐκλογὴν πατριάρχου τοῦ θρόνου Ἀλεξανδρείας, πατριάρχης τῆς Ἐκκλησίας ταύτης τὴν 20ήν Μαΐου 1926, ὡς Μελέτιος Β´, εἰς διαδοχὴν τοῦ ἀποθανόντος Φωτίου (5 Σεπτεμβρίου 1925), διὰ ψήφων 138 ἔναντι 126 δοθεισῶν εἰς τὸν Νουβίας Νικόλαον. Εἰς τὴν Ἀλεξάνδρειαν ἀφίχθη καὶ ἐνεθρονίσθη τὴν 13ην Ἰουνίου 1926, ἀνεγνωρίσθη δὲ διὰ βασιλικοῦ διατάγματος τὴν 8ην Δεκεμβρίου 1927. Οὗτος (1926-1935) ἐσυνέχισε τὸ ἀναδιοργανωτικὸν ἔργον τῶν προκατόχων του. Ἐξέδωκε τὸν κανονισμὸν τοῦ πατριαρχείου. Ἀντὶ τῆς μητροπόλεως Μέμφιδος ἵδρυσε τὴν τῆς Ἑρμουπόλεως μὲ ἕδραν τὴν Τάνταν. Ἵδρυσε δύο ἀκόμη ἕδρας, τῆς Ἰωαννουπόλεως καὶ Καρθαγένης. Οὕτω δὲ ὁ ἀριθμὸς τῶν μητροπολιτῶν ἀνῆλθεν εἰς ἐννέα. Ὁ Μελέτιος ἤρχισε νὰ αὐτοτιτλοφορῆται ἀντὶ «πάσης Αἰγύπτου» «πάσης Ἀφρικῆς». Κατήρτισε διὰ σειρὰς διατάξεων καὶ κανονισμῶν τὰ τῆς συνόδου, τοῦ ἱεροῦ κλῆροι», κτλ. ζητήματα. Ἵδρυσε τὸ ἱεροδιδασκαλεῖον τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου (1926-1939). Τὸ 1932 ἐλύθη τὸ ζήτημα τῶν σχέσεων τοῦ πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας καὶ τῆς μονῆς Σινᾶ. Ἡγήθη τῆς ὀρθοδόξου ἀντιπροσωπείας εἰς τὸ συνέδριον τοῦ Λάμπεθ (1930), προβὰς καὶ εἰς τὴν ἀναγνώρισιν τοῦ κύρους τῶν ἀγγλικανικῶν χειροτονιῶν (1930). Ὁ Μελέτιος εἰργάσθη εἰς τὸν τομέα τῶν διαχριστιανικῶν σχέσεων, ἴσως περισσότερον παντὸς ἄλλου ὀρθοδόξου Ἱεράρχου καὶ ἐκκλησιαστικοῦ ἡγέτου μέχρι τῶν ἡμερῶν του.

Ὁ Ἀλεξανδρείας Μελέτιος Β´, προσβληθεὶς ὑπὸ καρδιακοῦ νοσήματος, ἀπέθανε μετὰ ἕνα μῆνα ἀπὸ τῆς προσβολῆς, τὴν Κυριακὴν 28ην Ἰουλίου 1935 εἰς τὴν Ἀλεξάνδρειαν. Ὁ νεκρὸς ταριχευθεὶς καὶ ἐνδεδυμένος ἅπασαν τὴν ἀρχιερατικὴν στολὴν ἐτέθη ἐπὶ πολυθρόνας καὶ μετεφέρθη εἰς τὸν καθεδρικὸν ναὸν τοῦ ἁγίου Σάββα πρὸς προσκύνησιν. Τὴν Τετάρτην 31ην Ἰουλίου 1935 διὰ νεκροφόρου ἀνοικτῆς, ἐντὸς τῆς ὁποίας ἐφέρετο ὑάλινον κουβούκλιον, ἔνθα τὸ σκῆνος τοῦ πατριάρχου ἐπὶ θρόνου, ὡς ἀνωτέρω, ὁ νεκρὸς διὰ πομπῆς μετεκομίσθη εἰς τὸν ναὸν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, εἰς ὃν ἐτελέσθη τὴν 5ην μ.μ. ἡ κηδεία τοῦ πατριάρχου ὑπὸ τῆς ἱερᾶς συνόδου. Ἐπικηδείους ἐξεφώνησαν ὁ Πηλουσίου Παρθένιος καὶ ὁ πρεσβευτὴς τῆς Ἑλλάδος Βασίλειος Δενδραμῆς.

Τὴν ἑσπέραν τῆς ἰδίας ἡμέρας τὸ σκῆνος τοῦ πατριάρχου μετεφέρθη δι᾽ ἰδιωτικῆς ἀμαξοστοιχίας εἰς Κάϊρον, ἔνθα ἐτέθη εἰς προσκύνησιν εἰς τὸν καθεδρικὸν ναὸν τοῦ ἁγίου Νικολάου. Τὴν Παρασκευὴν 2αν Αὐγούστου 1935 περὶ ὥραν 10ην πρωϊνὴν ἐπανελήφθη καὶ ἐν Καΐρῳ ἡ κηδεία τοῦ πατριάρχου ἐν τῷ ὡς ἄνω ναῷ, προεξάρχοντος τοῦ Λεοντοπόλεως Χριστοφόρου. Ἐπικήδειοι ἐλέχθησαν ἀπὸ μέρους τοῦ ἀρχιεπισκόπου Διοκαισαρείας Ἀριστάρχου, τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τοῦ μητροπολίτου Ἀξώμης Νικολάου. Μετὰ ὁ νεκρὸς διὰ πομπῆς μετεφέρθη εἰς τὸ νεκροταφεῖον τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Γεωργίου, ἔνθα τὰ ὀστᾶ τῶν πατριαρχῶν Ἀλεξανδρείας. Ἐναπετέθη ἐντὸς τοῦ ἰδιαιτέρου πατριαρχικοῦ τάφου, ὡς ἧτο ἐπὶ θρόνου καθήμενος. Ἐπὶ τοῦ τάφου ἐγράφη τὸ ἐπίγραμμα:

Ὁ Ἐμμανουὴλ – Μελέτιος Μεταξάκης
γεννηθεὶς ἐν Παρσᾷ Λασηθίου Κρήτης
τὴν 21 Σεπτεμβρίου τοῦ ἔτους 1871
καὶ
ἀγωνισθεὶς ὡς Διάκονος, Ἀρχιμανδρίτης, Ἀρχιεπίσκοπος,
Οἰκουμενικὸς καὶ Πάπας ἐν ταῖς Ἐκκλησίαις
Ἀντιοχείας (1892-1899), Ἱεροσολύμων (1900-1909), Κύπρου
(1910-1918), Ἑλλάδος (1918-1920), Ἀμερικῆς (1920-1921),
Κωνσταντινουπόλεως (1922-1923) καὶ Ἀλεξανδρείας
(1926-1935).
Ἀνεπαύθη ἐν Κυρίῳ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ τὴν 28 Ἰουλίου
τοῦ ἔτους 1935.
Καὶ ἐτάφη ἐν τῷ Πατριαρχικῷ Τάφω τοῦ Κοιμητηρίου
τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Παλαιοῦ Καΐρου
τῆς Αἰγύπτου
τὴν 2 Αὐγούστου τοῦ ἔτους 1935.
Εἰρήνη τῇ Ψυχῇ Αὐτοῦ.
(Ε. Μιχ.)

Τὰ ὀστᾶ τοῦ Ἀλεξανδρείας Μελετίου Β´ ἔχουσι τεθῇ τὸ 1940 εἰς εἰδικὴν μαρμαρίνην λειψανοθήκην, παρὰ τὰς λειψανοθήκας διὰ τὰ ὀστᾶ τῶν πατριαρχῶν, παραπλεύρως τοῦ πατριαρχικοῦ τάφου.

Κατὰ τὸν Ἰωάννην Κωνσταντινίδην,
«Οὕτως ἐξέλιπε τοῦ ματαίου τούτου κόσμου ἡ θυελλώδης αὕτη ἐκκλησιαστικὴ φυσιογνωμία… καὶ ἀνεδείχθη εἰς μίαν τῶν μεγαλυτέρων προσωπικοτήτων τοῦ ὀρθοδόξου κόσμου κατὰ τὸ α´ ἥμισυ τοῦ Κ´ αἰῶνος. Τὸ ἐκκλησιαστικὸν αὐτοῦ ἔργον ὑπῆρξε μέγα καὶ πολυσχιδές, προκαλῶν τὸν γενικὸν θαυμασμόν».

Κατὰ τὸν Κωνσταντῖνον Γ. Πάτελον,
«Ὁ Μελέτιος Μεταξάκης, ἀναμφισβητήτως εἶναι εἰς ἐκ τῶν μεγαλυτέρων ἀνδρῶν τῆς νεωτέρας καθ᾽ ἡμᾶς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας. Κατώρθωσε δὲ ἐντὸς ὀλίγου χρονικοῦ διαστήματος νὰ διοίκησῃ ὡς εἴδομεν πολλὰς Ὀρθοδόξους Ἐκκλησίας καὶ ν᾽ ἀφίσῃ εἰς αὐτὰς ἔκδηλα τὰ σημεῖα τῆς ἀγαθῆς αὐτοῦ διαβάσεως… Ὡς ἄνθρωπος ὑπῆρξε φιλόδοξος. Ἡ φιλοδοξία αὕτη εἰς ὡρισμένας Ἐκκλησίας ἐπέφερεν ἀγαθὰ ἀποτελέσματα, ἀλλὰ καὶ ἀλλαχοῦ ἔβλαψε. Κατηγορήθη ὡς ἀναμιχθεὶς εἰς τὴν πολιτικήν. Κατηγορήθη ἐπίσης ὡς νεωτερίζων εἰς βάρος τῆς Ἐκκλησίας· ἐπὶ τοῦ προκειμένου δέον νὰ λεχθῇ ὅτι δὲν κατενοήθη ἐπαρκῶς, διότι ἐπεδίωξε νὰ ζήσῃ τὴν Παράδοσιν τῶν ὀκτὼ πρώτων αἰώνων καὶ νὰ δημιουργήσῃ ζωὴν παραδόσεως ἐντὸς τῶν νέων διαμορφωθέντων πλαισίων τῆς κοινωνίας. Ὡς πρὸς τὰς προαναφερθείσας ἀνθρωπίνους ἀτελείας του, δέον νὰ λεχθῇ ὅτι αὗται καλύπτονται ἀπὸ τὸ πολύπλευρον καὶ πολυσχιδὲς ἔργον του ὑπὲρ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας». Κατὰ δὲ τὸν τελευταίως γράψαντα, συμπατριώτην τοῦ Μελετίου Μεταξάκη, καθηγητὴν Ἀνδρέαν Φυτράκην,
«Φυσικὸν ἧτο μία τοιαύτη ρωμαλέα προσωπικότης ἐντόνου δράσεως καὶ δὴ εἰς τεταραγμένους καιροὺς νὰ καταστῇ σημεῖον ἀντιλεγόμενον, ὡς ὁ ἴδιος ὁ Πατριάρχης Μελέτιος ὡμολόγει, τοσούτῳ δὲ μᾶλλον καθ᾽ ὅσον καὶ οὗτος δὲν ἧτο ἀπηλλαγμένος ἀδυναμιῶν καὶ ἀσφαλῶς διέπραξε καὶ σφάλματα… Πάντως δυσκόλως δύναται νὰ ἀρνηθῇ τις, ὅτι ὁ Πατριάρχης Μελέτιος ὑπῆρξεν ὅλως ἐξαιρετική, ρωμαλέα καὶ ρηξικέλευθος προσωπικότης εἰς τὴν σύγχρονον Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, ἡ μεγαλυτέρα, φρονοῦμεν, ἡγετικὴ μορφὴ αὐτῆς κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ αἰῶνός μας».

Βασίλειος Σταυρίδης
«Οἱ Οἰκουμενικοὶ Πατριάρχαι»
1860 – Σήμερον