Ὁ πατριάρχης Εὐφήμιος ἐξελέγη κανονικῶς ὑπὸ τοῦ κλήρου, κατὰ κόσμον Ἐπιφάνιος καλούμενος, ἦν δὲ πρεσβύτερος τῆς βυζαντίδος ἐκκλησίας καὶ διευθυντής, οὕτως εἰπεῖν, τοῦ Πτωχοτροφείου Νεαπόλεως, ἐπισκοπήσας ἔτη ἕξ καὶ ἥμισυ, κατὰ τοὺς συγγραφεῖς τῶν καταλόγων.
Οὗτος ἀνὴρ ὀρθοδόξων προστάτης·
ὄντιν᾽ ἀναθέματι μὴ πεπεισμένον
καθυποβαλεῖν σύνοδον τρισολβίαν
ἐν Χαλκηδόνι συναλισθεῖσαν πάλαι,
ἄναξ Ἀναστάσιος ἐκβαλῶν θρόνου,
τίθησιν ἐξόριστον ἀδίκῳ δίκῃ.
Ἐκ τῶν στίχων τούτων δείκνυται ὁ ὅλος ἀγὼν τοῦ πατριάρχου Εὐφημίου καὶ τὸ τέλος αὐτοῦ. Διότι ὁ Εὐφήμιος, λαβὼν τὴν ἀπάντησιν τοῦ Ἀλεξανδρείας Πέτρου τοῦ Μογγοῦ πρὸς τὴν ἐνθρονιστικὴν ἐπιστολὴν τοῦ δειλαίου Φραβίτα, καὶ ἐν αὐτῇ εὑρὼν το κατὰ τῆς Δ´ οἰκουμενικῆς ἐν Χαλκηδόνι Συνόδου ἀνάθεμα, λίαν ἐταράχθη καὶ ἐξέκοψε τὰς σχέσεις τῆς ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως πρὸς τὴν ἐκκλησίαν τῆς Ἀλεξανδρείας. Κατὰ τὰς ἀρχὰς ὅμως τοῦ 490 ἀποθανόντος Πέτρου τοῦ Μογγοῦ καὶ ἐκλεγέντος Ἀθανασίου Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας προελήφθη μεγαλειτέρα διάστασις μεταξὺ τῶν δυὸ τούτων ἀρχεγόνων ἐκκλησιῶν. Ἀλλ᾽ ἦν ἐπὶ τοῦ Εὐφημίου τῶν ἐκκλησιῶν ἡ κατάστασις ἐλεεινή.
Τὴν σύνοδον τὴν ἐν Χαλκηδόνι οὔτε πᾶσαι αἱ ἐκκλησίαι ἀναφανδὸν ἐδέχοντο, οὔτε πᾶσαι ἀπεκήρυττον, ἀλλ᾽ οἱ ἐπίσκοποι προσεφέροντο ὡς ἕκαστος ἐπίστευε καὶ ἤθελεν, ἀπεσχίσθησαν δ᾽ ἀπ᾽ ἀλλήλων αἱ χριστιανικαὶ παροικίαι καὶ δυσχερὴς ἦν ἡ τῶν ἐπισκόπων ἐκκλησιαστικὴ κοινωνία πρὸς ἀλλήλους. Πολλαὶ μάλιστα ψευδοσύνοδοι συνεκροτήθησαν ἐναντίον τῆς Δ´ οἰκουμενικῆς. Ἀπὸ τοῦ 457 μέχρι τοῦ 495, ἐν διαστήματι τριάκοντα ὀκτὼ ἐτῶν, ἑπτὰ τοιαῦτα συνέδρια συνῆλθον· τῷ 457 ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ὑπὸ Τιμοθέου τοῦ Αἰλούρου· τῷ 477 ἐν Ἐφέσῳ ὑπὸ τῶν τῆς Ἀσίας ἐπισκόπων τῷ 478 ἐν Ἀντιοχείᾳ ὑπὸ Πέτρου τοῦ Κναφέως· τῷ 477 πάλιν ὑπὸ Τιμοθέου τοῦ Αἰλούρου ἐν Ἀλεξανδρείᾳ τῷ 482 αὐτόθι ὑπὸ Πέτρου τοῦ Μογγοῦ· τῷ 485 ἐν Ἀντιοχείᾳ πάλιν ὑπὸ Πέτρου τοῦ Κναφέως· καὶ τελευταῖον τῷ 495 ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος Ἀναστασίου τοῦ Δικόρου ἐν Κωνσταντινουπόλει. Ἀπέναντι τούτων ἵστατο σθεναρός, εὐθαρσής, ἡρωικὸς ὁ πατριάρχης Εὐφήμιος, συνεκάλεσε δὲ σύνοδον ἐν αὐτῇ τῇ πρωτευούσῃ τοῦ κράτους τῷ 491 καί, προματαιῶν οὕτω πᾶσαν ἀντορθόδοξον ἐνέργειαν τοῦ Ἀναστασίου Δικόρου, ἀναβάντος τὸν θρόνον κατὰ Ἀπρίλιον τῷ 491, ἐπεκύρωσε τὸ θεόπνευστον ἔργον τῆς Δ´ οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ἀφ᾽ ἑτέρου πάλιν ὁ Ζήνων κατ᾽ αὐτὸ τὸ πρῶτον ἔτος τῆς τοῦ Εὐφημίου πατριαρχείας ἐξώρισε Καλανδίωνα τὸν Ἀντιοχείας, ἀποκατέστησε δ᾽ ἐκεῖ μὲν τὸν Κναφέα Πέτρον, εἰς δὲ τὰς ἄλλας μητροπόλεις τοὺς ἄλλοτε μακρυνθέντας Ῥωμανὸν Χαλκηδόνος, Εὐσέβιον Σαμοσάτων, Ἰουλιανὸν Μοψουεστίας, Παῦλον Κωνσταντίνης, Μανὸν Ἡμερείας καὶ Ἀνδρέαν Θεοδοσιουπόλεως. Ταῦτα κατὰ Θεοφάνην.
Ἀλλ᾽ ὁ Ἀναστάσιος εἶχε καὶ προηγουμένως ψυχρότητά τινα πρὸς τὸν Εὐφήμιον, ἐνόμιζε δ᾽ αὐτὸν συννενόησιν ἔχοντα μετὰ τῶν Ἰσαύρων ἐπιβουλευόντων αὐτῷ· ἐπειδὴ δ᾽ ὁ Εὐφήμιος, γινώσκων τὰς αἱρετικὰς τοῦ νέου αὐτοκράτορος δοξασίας, πρὸ τῆς στέψεως αὐτοῦ, ἀπήτησεν ἔγγραφον ἰδιόχειρον ὁμολογίαν πίστεως, καὶ ταύτην λαβὼν ἐφύλαττεν ἐν τοῖς ἀρχείοις τοῦ Πατριαρχείου, ὁ Ἀναστάσιος ἐβίαζε τὸν ἱερὸν ἄνδρα ὅπως ἀποδῷ αὐτῶ τὸ ἔγγραφον· μὴ ἐπιτυχὼν δὲ τούτου, συνεκάλεσε σύνοδον κατὰ τὰ μέσα τοῦ 496, ἥτις χαριζομένη τῷ αὐτοκράτορι καθήρεσε τὸν Εὐφήμιον, ὃν μετ᾽ ὀλίγον χρόνον ἐξώρισεν ὁ Ἀναστάσιος εἰς Εὐχάϊτα. Ἐστιασίασαν ὁ κλῆρος, ὁ λαός, οἱ μοναχοί, ἀλλ᾽ οὐδὲν ἔπραξαν· οἱ δὲ ἐχθροὶ τοῦ Εὐφημίου προέβησαν κατ᾽ αὐτοῦ καὶ εἰς πράξεις ἀξιοποίνους, ἰδία εἰς τὸ τελευταῖον ἔτος τῆς πατριαρχείας αὐτοῦ, ὅτε διὰ τῆς βίας ὁ αὐτοκράτωρ ἀπέσπασεν ἀπ᾽ αὐτοῦ, τὴν ἰδιόχειρον ὁμολογίαν τῆς πίστεως· ἐν ἑορτῇ τινι, φαῦλος ἀνὴρ ἐντὸς τοῦ ναοῦ γυμνώσας ξῖφος ὥρμησε κατὰ τοῦ Εὐφημίου, ἀλλὰ Παῦλος ὁ τῆς Ἐκκλησίας ἔκδικος, ἱστάμενος πλησίον αὐτοῦ, μακρὸς δὲ ὤν τὸ ἀνάστημα ὑπέστη τὴν προσβολήν· τὸν δὲ κακοῦργον ἐκεῖνον εἷς τῶν παρατυχόντων ἐκεῖ «ἁρπάσας τὴν λεγομένην σέραν», γράφει Θεόδωρος ὁ Ἀναγνώστης (δηλ. τὸν μοχλὸν τὸν ἀσφαλίζοντα τὰς θύρας = κοινῶς ἀμπάραν) ἐφόνευσεν.
Οὕτω τὸ φάντασμα τὸ δαιμόνιον ἐξηκολούθει ταράττον τὴν Ἐκκλησίαν, ἐνῷ μήτε αἱ σχέσεις αὐτῆς πρὸς τὴν τῆς Ῥώμης ἐπανελήφθησαν· διότι ὁ πάπας ηὐχαριστήθη μὲν ἐπὶ τοῖς ὀρθοδόξοις τοῦ Εὐφημίου φρονήμασι, λαβὼν τὴν ἐνθρονιστικὴν ἐπιστολὴν αὐτοῦ, ἀλλ᾽ εἰς οὐδεμίαν ἦλθεν ἐκκλησιαστικὴν κοινωνίαν, ἀπαιτῶν νὰ διαγραφῇ ἐκ τῶν Διπτύχων τὸ ὄνομα τοῦ Ἀκακίου καὶ τὸ τοῦ Φραβίτα.
Ἐπὶ τοῦ Εὐφημίου, πρόνοια Λέοντος τοῦ Θρακός, ἀνεκομίσθησαν ἐκ Βαβυλῶνος τὰ ἅγια λείψανα τῶν τριῶν παίδων Ἀνανίου, Ἀζαρίου καὶ Μισαὴλ καὶ κατετέθησαν ἐν τῇ μονῇ Δανιὴλ τοῦ Στυλίτου τῇ ἐν τῷ Ἀνάπλῳ.
Μανουήλ Ι. Γεδεών
«Πατριαρχικοὶ πίνακες»