Ἐξ Ἀραβισσοῦ τῆς μικρᾶς Ἀρμενίας ὤν ὁ Εὐδόξιος εἶχε πατέρα τὸν Καισάριον, ὅστις, καίτοι ἐδούλευε ταῖς ἡδοναῖς πρότερον, ἐμαρτύρησεν ὑπὲρ Χριστοῦ κατὰ τὸν ἐπὶ Μαξιμιανοῦ διωγμόν· τοῦτο γράφων ὁ Σουίδας λέγει ὅτι «ἕξ ἥλους μεγάλους ἑκατέρου τῶν ποδῶν διαπερονήσαντες πυρὶ παρέδοσαν· καὶ ἐπειδὴ αὐτίκα πρὸς τὴν φλόγα χωρῶν ἀπέθανεν, ἡμιφλεκτον ἔτι καὶ σῶον οἱ προσήκοντες τὸν νεκρὸν ἀνελόμενοι, ἔν τινι ἀγρῷ Σουβὲλ λεγομένῳ κατέθηκαν».
Ἐγένετο καὶ ὁ Εὐδόξιος τοῦ ἱερομάρτυρος Λουκιανοῦ μαθητής, ἐπιεικὴς καὶ κόσμιος ὑπὸ τοῦ Φιλοστοργίου μαρτυρούμενος, ἀλλὰ δειλὸς τὸν χαρακτῆρα, εἰ καὶ τὰ ἄλλα δεξιός. Χρηματίσας τὸ πρῶτον ἐπίσκοπος Γερμανικείας, «ἐν μεθορίῳ τῆς Κιλίκων καὶ Σύρων Καππαδοκῶν κειμένης», ὡς ὁ Θεοδώρητος γράφει, ἥρπασε τὸν θρόνον τῆς Ἀντιοχείας «συὸς ἀγρίου δίκην λυμαινόμενος τὸν ἀμπελῶνα τὸν θεῖον». Οὕτω χαρακτηρίζει τὸν αἱρετικὸν τοῦτον πατριάρχην ὁ Θεοδώρητος.
Καθαιρεθέντος τοῦ Μακεδονίου, τυραννικῶς ἁρπάζει τὸν πατριαρχικὸν θρόνον τῆς Κωνσταντινουπόλεως, γνώμῃ τοῦ αὐτοκράτορος Κωνσταντίου, ὅστις οὕτως ἀντήλλαξε μέγα κακὸν διὰ κακοῦ μεγαλητέρου, καθὼς γράφει ὁ Θεοφάνης. Τῇ 27ῃ Ἰανουαρίου, ἐνεθρονίσθη ὁ Εὐδόξιος ὑπὸ ἑβδομήκοντα δύο βεβαίως ἀρειανῶν ἐπισκόπων, ἐξ ὧν τὸ Πασχάλιον Χρονικὸν ἀναφέρει ὀνομαστὶ Μάριν, Ἀκάκιον, Γεώργιον, Σέῤῥαν, Οὐράνιον, Θεοδόσιον, Εὐσέβιον, Πηγάσιον, Λεοντίους δύο, Ἀραβιανόν, Ἄσινον, Κυρίωνα, Φιλόθεον, Γερώχιον, Εὐγένιον, Ἐλπίδιον, Στέφανον, Ἡλιοδώρους δύο, Δημόφιλον, Τιμόθεον, Ἐξευρέσιον, Μεγάσιον, Μειζόνιον, Παῦλον, Εὐάγριον, Ἀπολλώνιον, Φοῖβον, Θεόφιλον, Προτάσιον, Θεόδωρον, Εὐμάθιον, Εὐτυχῆ, Κύντον, Συνέσιον, Πτολεμαῖον, Ἀλφίαν, Τροφίμους δύο, Εὐτύχιον, Βασιλίσκον, Θεόμνηστον, Βετρανίωνα, Φίλιππον, Ἀναστάσιον, Μαξέντιον, Πολύευκτον, Οἰκουμένιον, Γρατιανόν, Μητρόδωρον, Εὐστάθιον, Μηνόφιλον καὶ Εὐήθιον, ἤτοι πεντήκοντα καὶ τέσσαρας!
Ὁ Εὐδόξιος ἀπέθανε, κατὰ Θεοφάνη καὶ κατὰ Σωκράτην, τῷ πέμπτῳ ἔτει τῆς αὐτοκρατορίας Οὐαλεντινιανοῦ, τῷ 369, διοικήσας τὴν Ἐκκλησίαν ἔτη δέκα μὲν κατὰ τὸν ἐκ τῆς χρονογραφίας τοῦ Νικηφόρου πατριάρχου κατάλογον, ἑπτὰ δ᾽ ἢ ὀκτὼ κατὰ τοὺς λοιπούς· δέκα ἀριθμεῖ τὰ ἔτη τῆς αὐτοῦ πατριαρχείας καὶ ὁ τοῦ Θεοδώρου Ἀγαλλιανοῦ κατάλογος.
Ὁ ἄνθρωπος οὗτος, ἀγαπώμενος ὑπὸ τοῦ ὁμόφρονος αὐτῷ αὐτοκράτορος Οὐάλεντος, ἦν αἱρετικός, ἀλλ᾽ ἐπ’ αὐτοῦ καὶ αὐτοὶ οἱ τέως ὁμόρφονες, δῆλον οὖν οἱ περὶ τοὺς αἱρεσιάρχας Ἀέτιον καὶ Εὐνόμιον ἀποσχισθέντες ἵδρυσαν ἄλλην παρασυναγωγὴν καὶ ἐχειροτόνησαν ἴδιον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως ὀνόματι Ποιμένιον, οὗτινος ἀποθανόντος μετ᾽ ὀλίγον χειροτονοῦσι Φλωρέντιον· ἐχειροτόνησαν δὲ τότε καὶ Λέσβου ἐπίσκοπον Θάλλον καὶ τῆς ἐν Πόντῳ Γαλατίας καὶ Καππαδοκίας Ἐφραίνιον, καὶ τῆς Κιλικίας Ἰουλιανόν, ἐνῷ τῶν μὲν ὁμοφρόνων τῶν ἐν Αἰγύπτῳ τὴν δῆθεν ποιμαντορίαν οἱ ἐπίσκοποι Σέῤῥας, Ἡλιόδωρος καὶ Στέφανος διεῖπον, τῆς δ᾽ τῇ κοίλῃ Συρίᾳ Ἀντιοχείας αὐτόκλητος ἐπέστη ποιμὴν Θεόφιλος ὁ Ἴνδος, Ἀῤῥιανός δε καὶ Κάνδιδος τῶν ἐν Ἰωνίᾳ καὶ Λυδίᾳ ἐκκλησιῶν αὐτῶν προΐσταντο, καὶ τῆς Παλαιστίνης ὁ Θεόδουλος. Τοιοῦτος τεμαχισμὸς τῆς Ἐκκλησίας ἐγίνετο τότε, καὶ ἐνῷ οἱ ὀρθόδοξοι διέσωζον ἀλώβητον τὴν ἐν Νίκαιᾳ πίστιν, οἱ βλαστοὶ τῆς κακῆς ἀρειανῆς ρίζης ἐξηπλώθησαν ἔνθα κἀκεῖσε πολλαπλασιασθέντες. Οὐδ᾽ ἐμάνθανον ἐκ σκληρᾶς πείρας τότε οἱ ὀπαδοὶ τοῦ Εὐαγγελίου ἢ πρώτην φορὰν ὅτι, πατάσσων τις τὸν ποιμένα, δύναται λίαν εὐκόλως νὰ καταμελίσῃ τὴν ποίμνην.
Ὀλίγα εἰσί γνωστὰ εἰς ἡμᾶς ἐκ τῶν κατὰ τὴν πατριαρχείαν τοῦ Εὐδοξίου γενομένων. Πρῶτον πάντων γινώσκομεν τὰ ἐγκαίνια τῆς Ἁγίας Σοφίας, τελεσθέντα τῇ 15 Φεβρουαρίου τοῦ 360 ἔτους, ὅτε ὁ αὐτοκράτωρ Κωνστάντιος ἀφιέρωσεν εἰς τὸν ναόν, κατὰ τὸ Πασχάλιον Χρονικόν, «κειμήλια χρυσᾶ καὶ ἀργυρᾶ μεγάλα, καὶ διάλιθα χρυσοϋφῆ ἁπλώματα τοῦ ἁγίου θυσιαστηρίου πολλά, καὶ εἰς τὰς θύρας τῆς ἐκκλησίας ἀμφίθυρα χρυσᾶ διάφορα, καὶ εἰς τοὺς πυλῶνας τοὺς ἔξω χρυσοϋφῆ ποικίλα». Ἐπὶ τοῖς ἐγκαινίοις ὁ Κωνστάντιος «πολλὰς δωρεὰς ἐχαρίσατο φιλοτίμως παντὶ τῷ κλήρῳ, καὶ τῷ κανόνι τῶν παρθένων, καὶ τῶν χηρῶν, καὶ τοῖς ξενοδοχείοις (ἴσ. νοσοκομείοις)” καὶ εἰς διατροφὴν τῶν προειρημένων, καὶ τῶν πτωχῶν, καὶ ὀρφανῶν, καὶ φυλακῶν σιτομέτριον προσέθηκε πλείονος μέτρου, οὗπερ ὁ πατὴρ αὐτοῦ Κωνσταντῖνος ἐχαρίσατο».
Εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς τῆς πατριαρχείας αὐτοῦ, Ἰουλιανὸς ὁ Παραβάτης ἀνεστάτωσε τὴν Ἐκκλησίαν καὶ μεγίστην παρέσχε προστασίαν εἰς τοὺς εἰδωλολάτρας, καταδιώξας ἴσως οὐχὶ μετὰ τῆς θρυλλουμένης ὠμότητος τοὺς χριστιανούς. Ἀλλὰ τὸ κατὰ τῆς Ἐκκλησίας ἐπιφανὲν νέφος ἦν μικρὸν καὶ τάχιον διεσκεδάσθη, τὸν δὲν Παραβάτην ἀοράτῳ πληγῇ θανόντα διεδέξατο ὁ εὐσεβὴς Ἰοβιανός, ὅστις ἀνεκάλεσεν ἐκ τῆς ἐξορίας τοὺς ἐπιφανεστέρους τῶν τότε ἐπισκόπων Λιβέριον Ῥώμης, Ἀθανάσιον Ἀλεξανδρείας, Μελέτιον Ἀντιοχείας καὶ Εὐσέβιον Σαμοσάτων, οὗτοι δὲ κατὰ τὴν πατριαρχείαν τοῦ Εὐδοξίου διέπρεπον ἐν τῷ ὀρθῷ λόγῳ, καίτοι τῶν ἀρειανῶν ἐν Ἀλεξανδρείᾳ προΐστατο Λούκιος, Εὐζώιος δ᾽ ἐν Ἀντιοχείᾳ, ὅπου δυστυχῶς ἦσαν εἰς δύο διηρημένοι καὶ αὐτοὶ οἱ ὀρθόδοξοι δύο ἔχοντες ἐπισκόπους, Παυλῖνον καὶ Μελέτιον.
Τῷ 368 πιθανῶς, κατὰ τὰ γραφόμενα τοῦ Θεοφάνους, ὁ αὐτοκράτωρ Οὐαλεντινιανός, λαβὼν καὶ δευτέραν γυναῖκα τὴν ὡραίαν Ἰουστίνην, ἐνῷ ἡ νόμιμος αὐτοῦ σύζυγος Σεβήρη ἔζη, νόμον ἔγραψε «παράνομον, τῷ θέλοντι δύο γυναῖκας ἔχειν κατὰ ταὐτό μὴ κωλύεσθαι». Φαίνεται ὅτι ἐπὶ τῆς τοῦ Εὐδοξίου πατριαρχείας ὁ Φλαβιανός, ὁ κατόπιν Ἀντιοχείας πατριάρχης γενόμενος, ἤνωσε τὰ πλήθη τῶν μοναχῶν πρῶτος ἀναβοήσας ὀρθῶς «Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ ἁγίῳ Πνεύματι»· διότι μέχρι τῆς καθιερώσεως τῆς δοξολογίας ταύτης, οἱ μὲν ἔλεγον «δόξα πατρί, δι᾽ υἱοῦ, ἐν ἁγίῳ πνεύματι», οἱ δὲ «δόξα πατρί, ἐν υἱῷ καὶ ἁγίῳ πνεύματι». Εἴπερ ἐν τοῖς μετὰ τὸν Εὐδόξιον χρόνοις ἐγένετο τοῦτο, ἀγνοῶ.
Εὑρίσκομεν παρὰ Καλλίστῳ τῷ Ξανθοπούλῳ ὅτι ἐπὶ τοῦ Εὐδοξίου ὁ Παραβάτης Ἰουλιανὸς ἀναιδέστερον πειράζων τοὺς χριστιανοὺς ἐμίανέ ποτε τὰ ἐν τῇ ἀγορᾷ πωλούμενα τρόφιμα, διατάξας τοὺς ἐν Κωνσταντινουπόλει ὑπηρέτας τῆς ἀσεβείας αὐτοῦ νὰ περιῤῥαντίσωσι ταῦτα πάντα διὰ τοῦ αἵματος τῶν εἰς τοὺς εἰδωλικοὺς θεοὺς θυσιαζομένων θυμάτων. Τότε καθ᾽ ὕπνον ἐμφανισθεὶς εἰς τὸν Εὐδόξιον ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Τήρων συνεβούλευσεν αὐτῷ νὰ ἐπιβάλῃ τοῖς χριστιανοῖς ν᾽ ἀπέχωσι μὲν τῶν ἐν τῇ ἀγορᾷ πωλουμένων τροφίμων, νὰ φάγωσι δὲ σῖτον βράζοντες «ἅ ἐν Εὐχαΐτοις κόλυβα εἰώθασι λέγειν». Ἀνάμνησιν εὐσεβῆ τοῦ θαύματος ἡ Ἐκκλησία ποιεῖται τῷ σαββάτῳ τῆς Α´ ἑβδομάδος τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης τεσσαρακοστῆς.
Ἀποθανόντος τοῦ Εὐδοξίου, ἐδιχάσθη ὁ χριστιανικὸς τῆς Κωνσταντινουπόλεως πληθυσμός, ἢ μᾶλλον εἰς πολλὰ κατετμήθη. Ἀντὶ δ᾽ ἑνὸς δύο πατριάρχαι ἐξελέγησαν, ὧν μέλλει ν᾽ ἀπασχόλησῃ ἡμᾶς ὁ Δημόφιλος.
Μανουήλ Ι. Γεδεών
«Πατριαρχικοὶ πίνακες»