ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Μακαριώτατε ἀδελφέ Ἀρχιεπίσκοπε Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστόδουλε,
Ἐλλογιμώτατοι κύριοι Πρύτανι, Ἀντιπρυτάνεις καί Καθηγηταί τοῦ Πανεπιστημίου τούτου,
Ἀγαπητοί συμμετέχοντες εἰς τήν συνάντησιν ταύτην,
Φίλοι φοιτηταί καί φοιτήτριαι,

Ἐν πρώτοις ἐκφράζομεν τάς θερμάς ἡμῶν εὐχαριστίας διά τήν τιμητικήν ἀπόφασίν σας ὅπως ἀνακηρύξετε τήν ἡμετέραν Μετριότητα ἐπίτιμον διδάκτορα τοῦ Τμήματος Ψυχολογίας τοῦ εὐφήμως γνωστοῦ Πανεπιστημίου τούτου. Ἀποδεχόμεθα τήν τιμήν ἐξ ὀνόματος τοῦ σεβαστοῦ καί ἱστορικῶς δεδικαιωμένου θεσμοῦ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, εἰς τόν ὁποῖον, κατά τήν δισχιλιετῆ σχεδόν διάρκειαν τῆς ζωῆς καί προσφορᾶς αὐτοῦ, διηκόνησαν ἄνθρωποι πάσης τιμῆς ἄξιοι, κατ᾿ ἄνθρωπον καί κατά Θεόν ἐπιστήμονες, μῦσται τῆς τε θύραθεν καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς παιδείας, κορυφαῖοι ἐκπρόσωποι τῶν γραμμάτων, τῆς φιλοσοφίας, τῆς φιλανθρωπίας καί τῆς ἁγιότητος. Μεταξύ τούτων καί ὁ ἐκ τῆς Πανεπιστημιακῆς οἰκογενείας προερχόμενος καί ἐκ λαϊκῶν ἐκλεγείς Πατριάρχης Μέγας Φώτιος, Πρύτανις τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὁ φιλοσοφικώτατος καί φιλολογικώτατος Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, τοῦ ὁποίου ἡ ἀρχαιοπρεπής ποίησις μαρτυρεῖ τήν ἀνωτάτην ἑλληνομάθειάν του, ὁ ρητορικώτατος Ἅγιος Ἰωάννης ὁ ἐπικληθείς διά τό χάρισμα τοῦ λόγου χρυσόστομος, ὁ μάρτυς τῆς πίστεως Γρηγόριος ὁ Ε´ , καί πλῆθος ἄλλων  Ἁγίων καί πολυμαθῶν προκατόχων τῆς ἡμετέρας Μετριότητος.

Ὑπέρ ὅλων αὐτῶν λογιζόμεθα ὡς γενομένην τήν εἰς τό πρόσωπον ἡμῶν προσφερομένην τιμήν, διό καί ἀποδεχόμεθα αὐτήν, ὡς μή τολμῶντες νά ἀρνηθῶμεν ὅτι ὄντως εἶναι οὗτοι ἄξιοι αὐτῆς τε καί ἀκόμη μεγαλυτέρας τιμῆς διά τό ἔργον αὐτῶν καί διά τήν προσφοράν των εἰς τήν ἀνθρωπότητα.

Ἀλλ᾿ ἐπίσης ἐκφράζομεν τάς ὁλοκαρδίους εὐχαριστίας μας καί διά τήν παραχώρησιν ἡμῖν τοῦ ὑψηλοῦ τούτου βήματος ἵνα ἀπευθύνωμεν πρός ὑμᾶς τόν φιλικόν χαιρετισμόν ἡμῶν καί τῆς ἐν τῇ Πόλει τοῦ Βύζαντος καί τοῦ Κωνσταντίνου Ὁμογενείας, ἡ ὁποία ἄν καί ὑπερβαίνῃ εἰς ἀριθμόν κατά τι τούς ἐν Θερμοπύλαις τριακοσίους Λακεδαιμονίους, ἐκτελεῖ μετά τοῦ ζήλου αὐτῶν «τοῖς κείνων ρήμασι καί  παραδείγμασι πειθομένη» τήν ἱστορικήν ἀποστολήν αὐτῆς. Διατηροῦμεν τήν φλόγα τῆς  Παραδόσεως καί τῆς Πίστεως ἀνημμένην, ἐκτελοῦμεν τά καθήκοντα τά ἀνατεθειμένα τῇ Μητρί Ἁγίᾳ τοῦ Χριστοῦ Μεγάλῃ (κατά τάς εὐθύνας καί τήν οἰκουμενικήν διακονίαν της) Ἐκκλησίᾳ καί καθ᾿ ἡμέραν σταυρούμενοι ἀποθνῄσκομεν καί ἰδού χάριτι Θεοῦ ζῶμεν καί σᾶς ἀπευθύνομεν τούς ὁλοκαρδίους ἀδελφικούς καί πατρικούς χαιρετισμούς μας.

Ἡ παρουσία μας ἐν τῷ μέσῳ ὑμῶν, συνανθρώπων λίαν ἀγαπητῶν καί φίλων πολυτίμων, πληροῖ χαρᾶς τήν ψυχήν ἡμῶν. Αἰσθανόμεθα τήν ἀγάπην σας πρός ἡμᾶς, τούς ταπεινούς φορεῖς ὑψηλῶν λειτουργημάτων καί τόν σεβασμόν σας πρός τούς σεπτούς θεσμούς, τούς ὁποίους διακονοῦμεν, ὡς πρᾶξιν ἄλλου τινός Σίμωνος Κυρηναίου, ἑκουσίως φέροντος ἐπί τῶν ὤμων αὐτοῦ μέρος τοῦ βάρους τοῦ καθημερινοῦ σταυροῦ ἡμῶν. Τό γεγονός τοῦτο τῆς ἠθικῆς ὑποστηρίξεως ἡμῶν ἐν τῇ διακονίᾳ μας, τῆς ἐκδηλουμένης διά τῆς ὀργανώσεως τῆς παρούσης συναντήσεως, ἐνισχύει ἡμᾶς πρός ἐμμονήν εἰς τό πολυεύθυνον καί ἐπίπονον ἔργον μας. Σᾶς εὐχαριστοῦμεν καί διά τοῦτο.

Χρέος δέ ἠθικόν ἐκπληροῦντες καί ἔθος Πανεπιστημιακόν τηροῦντες, θά ἐκθέσωμεν πρός τήν Ἐλλογιμότητά σας ὀλίγας ἁπλᾶς σκέψεις ἐπί τοῦ θέματος

ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Ἀσφαλῶς δέν ἀναμένετε παρ᾿ ἡμῶν ἀνάπτυξιν τῶν προβλημάτων τῆς γνωσιολογίας καί τῆς ἐπιστημολογίας, τά ὁποῖα καί τάς προτεινομένας λύσεις γνωρίζετε καλίτερον ὑμεῖς, ἀλλά τήν εἰδικήν στάσιν ἐπ᾿ αὐτῶν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τῆς ὁποίας πρῶτος τῇ τάξει Ἐπίσκοπος, ἀλλ᾿ ἴσος πρός τούς λοιπούς αὐτῆς Ἐπισκόπους τυγχάνομεν. Τοῦτο διότι ἔχει κατηγορηθῆ ἡ Χριστιανική Ἐκκλησία ὡς ἀντιτιθεμένη πρός τήν γνῶσιν καί τήν ἐπιστήμην καί ὡς ἀπαιτοῦσα τυφλήν καί ἀνέλεγκτον πίστιν εἰς ὅσα δογματικῶς κηρύττει ὡς ἀληθῆ. Κατ᾿ ἀρχήν δέν ἀρνούμεθα ὅτι παρά τινων μελῶν τῆς Ἐκκλησίας, μή γνωριζόντων καλῶς τήν πίστιν καί διδασκαλίαν αὐτῆς, κυρίως δέ παρά ἀνεπαρκῶς ἐπιστημονικῶς καί θεολογικῶς κατηρτισμένων ἐκπροσώπων τῆς Δυτικῆς Χριστιανοσύνης, ἔχουν γίνει λάθη καί διώξεις, καθ᾿ ἡμᾶς ἀνεπίτρεπτοι, κατά προσώπων ἐκφρασάντων περί ἐπιστημονικῶν θεμάτων ἀπόψεις ἀπαρεσκούσας εἰς τούς ἐκπροσώπους αὐτῆς, τούς ἐξ ἀγνοίας μονοπωλοῦντας τήν ἐπιστημονικήν ἀλήθειαν.

Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἐπίστευε καί πιστεύει, ὅτι αἱ γνώσεις ἀποκτῶνται ὑπό τοῦ ἀνθρώπου διά τῆς ἐμβληθείσης εἰς τόν ἄνθρωπον ὑπό τοῦ Δημιουργοῦ του γνωστικῆς ἱκανότητος, ἤτοι ἐμπειρικῆς ἐπαφῆς μετά τοῦ πρός γνῶσιν ἀντικειμένου καί διανοητικῆς ἐπεξεργασίας τῶν στοιχείων τῆς ἀντιλήψεως. Πέραν δέ τούτου ἡ λογική ἱκανότης τοῦ ἀνθρωπίνου νοός ἐπεξεργάζεται ἀφῃρημένας ἐννοίας καί ἐφευρίσκει σχέσεις μεταξύ αὐτῶν, συνάπτει τάς σχέσεις ταύτας εἰς συστήματα καί ἐξάγει ἀληθείας, εὑρισκομένη εἰς διαρκῆ διανοητικήν κίνησιν καί ἀναζήτησιν νέων σχέσεων, νέων ἐξηγήσεων, νέων ἀρχῶν καί νόμων, ἰδίᾳ ἀφ᾿ ἧς διά νέων μεθόδων καί νέων ὀργάνων προσθέτει νέας παρατηρήσεις εἰς ὅσα ἔχει ἤδη διαπιστώσει.

Παραλλήλως ὅμως γνωρίζει ἐκ τῆς πείρας τῶν Ἁγίων ἐκ τῶν μελῶν της καί ἐκ τῆς ἀξιοπίστου μαρτυρίας αὐτῶν ὅτι ὑπάρχει καί ἕνας ἄλλος κόσμος πνευματικός, ὁ ὁποῖος δέν ὑπόκειται εἰς τήν ἐπιστημονικήν παρατήρησιν καί τόν πειραματικόν ἔλεγχον τῶν συνανθρώπων μας, τῶν ἐπιθυμούντων ὅπως διά τῆς ἐμπειρικῆς ἐπαφῆς ἤ παρατηρήσεως καί τοῦ ὀρθοῦ λόγου λάβουν ἠλεγμένην γνῶσιν αὐτοῦ τοῦ πνευματικοῦ κόσμου καί τῶν διεπόντων αὐτόν νόμων. Εἰς τόν χῶρον αὐτόν (εἰδικῶς εἰς αὐτόν καί μόνον εἰς αὐτόν) αἱ ἀληθεῖς γνώσεις ἀποκτῶνται διά δύο ψυχικῶν δυνάμεων, τάς ὁποίας οἱ ἐπιστήμονες ἀδυνατοῦν νά ἐξερευνήσουν ἐπιστημονικῶς: Αὗται εἶναι ἡ Πίστις καί ἡ Ἀγάπη. Ἀναλυτικώτερον: Εἶναι ἡ ἐμπιστοσύνη πρός τόν χειραγωγοῦντα τήν συνείδησιν καί ὁδηγοῦντα τήν ψυχήν μας εἰς τήν ὑπερβατικήν γνῶσιν (διατύπωσίς μας προσεγγίζουσα ἀπό μιᾶς σκοπιᾶς τήν πολύεδρον ἔννοιαν τῆς Πίστεως) καί ἡ ἔξοδος ἀπό τό Ἐγώ καί ἡ εὐχάριστος κοινωνία μέ τό Σύ, τόσον τό ὑπέρτατον προσωπικόν Σύ ἑκάστου προσώπου τῆς Τριαδικῆς Θεότητος, ὅσον καί τό φυσικόν σύ ἑκάστου προσώπου τῆς πολυπροσώπου ἀνθρωπότητος (διατύπωσίς μας σκοποῦσα νά ἐκφράσῃ κατά προσεγγιστικόν τρόπον τήν Ἀγάπην).

Ἐδῶ χρειάζεται μεγάλη προσοχή, διότι δέν εἶναι ἄξιαι τῆς ἐμπιστοσύνης μας ὅλαι αἱ πνευματικαί ὀντότητες, αἱ ὁποῖαι ὑπόσχονται νά μᾶς χειραγωγήσουν εἰς τήν ὑπερβατικήν γνῶσιν, οὔτε πρέπει ἡ Ἀγάπη νά μεταβληθῇ ἀκρίτως εἰς ἐμπιστοσύνην πρός ὅλα τά σύ, τά ὁποῖα τήν ἀπαιτοῦν. Εἰς τόν χῶρον αὐτόν ὑπάρχει μία ἄλλη ἐπιστήμη, ἡ ὁποία διακρίνει τά πνεύματα καί προτείνει ἀσφαλῆ κριτήρια διακρίσεως αὐτῶν, τά ὁποῖα γνωρίζουν οἱ περί αὐτῆς εἰδικοί καί τά ὁποῖα δέν εἶναι τοῦ παρόντος νά ἀναφέρωμεν, διότι ὁ χρόνος δέν ἐπαρκεῖ, εἶναι δέ παρακεκινδυνευμένον ὡς ἐγκυμονοῦν κινδύνους παρανοήσεως καί πλάνης τό νά ὁμιλήσωμεν ἀποσπασματικῶς περί θέματος ἀνήκοντος εἰς χῶρον διαφορετικόν ἀπό τόν χῶρον τῆς συνήθους ἐπιστήμης.

Ἐπανερχόμενοι εἰς τό θέμα μας περί τῆς στάσεως τῆς Ἐκκλησίας ἔναντι τῶν γνώσεων καί τῆς ἐπιστήμης, ἀναφέρομεν ὅτι ἤδη ἀπό τῆς προχριστιανικῆς ἐποχῆς  ἀναγράφεται εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην ὅτι ὁ Θεός ἔδωκεν ἐπιστήμην (Σοφ. Σειράχ 38,6), ἐκθειάζεται δέ κατά τρόπον ἐμφαντικόν ἡ σπουδαιότης τῆς γνώσεως, καί δή τῆς συνθετικῆς γνώσεως, ἡ ὁποία ἀποκαλεῖται «σοφία». Δέν ὑπάρχουν μόνον ἐκφράσεις  ὅπως «σοφία ἀνθρώπου φωτιεῖ πρόσωπον αὐτοῦ» (Ἐκκλ. 8,1), ἀλλά καί ὑπέροχοι ἔπαινοι τῆς σοφίας, ὅπως «λαμπρά καί ἀμάραντός ἐστιν ἡ σοφία καί εὐχερῶς θεωρεῖται ὑπό τῶν ἀγαπώντων αὐτήν καί εὑρίσκεται ὑπό τῶν ζητούντων αὐτήν…ἀρχή γάρ αὐτῆς ἡ ἀληθεστάτη παιδείας ἐπιθυμία, φροντίς δέ παιδείας ἀγάπη» (Σοφ. Σολ. 6,12-17). Ἐξηγεῖται δέ ὅτι ἡ σοφία αὐτή περιλαμβάνει τάς σήμερον ὀνομαζομένας ἐπιστημονικάς γνώσεις, ἤτοι «τῶν ὄντων γνῶσιν ἀψευδῆ εἰδέναι σύστασιν κόσμου καί ἐνέργειαν στοιχείων, ἀρχήν καί τέλος καί μεσότητα χρόνων, τροπῶν ἀλλαγάς καί μεταβολάς καιρῶν, ἐνιαυτῶν κύκλους καί ἀστέρων θέσεις, φύσεις ζώων καί θυμούς θηρίων, πνευμάτων βίας καί διαλογισμούς ἀνθρώπων, διαφοράς φυτῶν καί δυνάμεις ριζῶν» (Σοφ. Σολ. 7, 17-20). Ὑπό τάς λέξεις αὐτάς διακρίνομεν σωρείαν ἐπιστημῶν: κοσμολογίαν (σύστασιν κόσμου), χημείαν (ἐνέργειαν στοιχείων), μετεωρολογίαν (μεταβολάς καιρῶν), ἀστρονομίαν (ἐνιαυτῶν κύκλους καί ἀστέρων θέσεις), ζωολογίαν (φύσεις ζώων), συμπεριφερολογίαν τῶν ζώων (θυμούς θηρίων) τήν σήμερον καλουμένην «ἠθολογίαν», ψυχολογίαν (διαλογισμούς ἀνθρώπων), φυτολογίαν (διαφοράς φυτῶν καί δυνάμεις ριζῶν), κλπ. κλπ.

Εἰς τήν Καινήν Διαθήκην ἔχει διασωθῆ ὁ ὑπέροχος λόγος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ «γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ἰωάν.8.32), ὁ ὁποῖος ἔχει γίνει ἔμβλημα, ἀναγραφόμενον ἑλληνιστί εἰς μετωπικήν στήλην Πανεπιστημίου Ἀσιατικῆς χώρας τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς. Δέν συνιστᾶται ὑπό τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἁπλῶς ἡ γνῶσις τῆς ἀληθείας, ἀλλά δίδεται καί ἡ διαβεβαίωσις ὅτι αὐτή ἀκολουθεῖται ἀπό τήν ἀπελευθέρωσιν τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τά δεσμά τῆς πλάνης καί ὅσα ἄλλα πολυπληθῆ δεσμά ἡ πλάνη συνεπάγεται.

Εἶναι ἀξιοσημείωτος καί ἡ στάσις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔναντι τῆς ἀμφιβολίας τῶν μαθητῶν Του κατά τήν πρός αὐτούς ἐμφάνισίν Του μετά τήν Ἀνάστασιν. Δέν ἀπῄτησεν ἀνέλεγκτον πίστιν, ἀλλ᾽ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι «ἐδόκουν πνεῦμα θεωρεῖν» προέτρεψε νά Τόν ψηλαφήσουν διά νά διαπιστώσουν ὅτι αὐτός ἔχει σάρκα καί ὀστᾶ, ἐν ἀντιθέσει πρός τό «πνεῦμα»,  τό ὁποῖον «σάρκα καί ὀστέα οὐκ ἔχει», εἰς δέ τόν ἀπιστοῦντα Θωμᾶ εἶπε νά βάλῃ τόν δάκτυλόν του εἰς τόν τύπον τῶν ἥλων καί τήν χεῖρα του εἰς τήν πλευράν Του διά νά βεβαιωθῇ ἐμπειρικῶς ὅτι τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ὁποῖος τοῦ ὡμίλει, ἔφερε τά ἴχνη τῆς Σταυρώσεως. Αὐτά ἔχων ὑπ᾽ ὄψιν του ὁ ὑμνογράφος γράφει εἰς ἕν τροπάριον, ἀπευθυνόμενος πρός τόν Χριστόν, «χαίρεις ἐρευνώμενος». Καί αὐτή εἶναι ἡ ἀλήθεια. Ἡ Ἐκκλησία ὑποστηρίζει τήν ἔρευναν, ἀλλά γνωρίζει καί τά πεπερασμένα ὅρια τῆς ἀνθρωπίνης γνώσεως. Δέν ὑπόκειται ἡ περί Θεοῦ ἀποκεκαλυμμένη γνῶσις τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν σύνηθη ὀρθόν λόγον, ὁ ὁποῖος ἐπί τοῦ θέματος αὐτοῦ συνήθως δέν εἶναι τόσον ὀρθός ὅσον ὀνομάζεται.

Ἐκ τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μνημονεύομεν τό δίστιχον τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου «Γνῶσις βροτοῖς μέγιστον ἐν βίῳ κλέος» (Ἔπη θεολογικά, Ποίημα ΛΒ), καί τό ἕτερον «ἱστορίη δέ τέκεν σοφίην πτερόεσσαν» (Ἔπη εἰς ἑτέρους, Ποίημα Δ).

Ἐκ τοιούτων ἀντιλήψεων ὠθουμένη ἡ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐκκλησία ἐθεώρησεν ἀναγκαῖον νά συστήσῃ ἀμέσως μετά τήν ἅλωσιν τήν Πατριαρχικήν Μεγάλην τοῦ Γένους Σχολήν, πέρυσιν ἑορτάσασαν τήν πεντακοσιοστήν πεντηκοστήν ἐπέτειον τῆς συνεχοῦς ἀπό τῆς ἱδρύσεώς της λειτουργίας της. Εἶναι δέ τόσον γνωστή ἡ ὑπέρ τῆς Παιδείας τοῦ Γένους στάσις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἡ ὑποθάλψασα τήν δημιουργίαν τῶν φημισμένων σχολῶν, ἡ καί ὠθήσασα τόν Ἅγιον Κοσμᾶν τόν Αἰτωλόν νά λέγῃ ὅτι εἶναι προτιμωτέρα ἡ ἵδρυσις σχολείων παρά Ἐκκλησιῶν, ὥστε νομίζομεν ὅτι περιττεύει ἡ περαιτέρω ἐμμονή εἰς τήν πτυχήν αὐτήν τοῦ θέματος.

Ὀφείλομεν ὅμως νά προβῶμεν εἰς μίαν διευκρίνησιν, σχετικήν πρός τήν φύσιν τῆς γνώσεως, τῆς ἀναφερομένης εἰς τά θέματα τῆς Χριστιανικῆς ζωῆς. Εἰς τήν καθ᾽ ἡμέραν συνεννόησιν ὡς γνῶσιν νοοῦμεν κυρίως τήν ἐγκεφαλικήν ἤ διανοητικήν πληροφόρησιν ἡμῶν περί ἑνός ἀντικειμένου φυσικοῦ ἤ ἠθικοῦ, ἐπί παραδείγματι γνωρίζομεν ὅτι εἶναι καλόν ἡ ἀγάπη καί κακόν τό μῖσος ἤ ὅτι εἶναι γλυκύ τό μέλι καί πικρόν τό φάρμακον. Εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν γλῶσσαν συνήθως ὡς γνῶσις νοεῖται ἡ προσωπική μετοχή εἰς τό καλόν ἤ τό κακόν ἤ ἡ ἐμπειρική σχέσις μέ τό ἀντικείμενον τῆς γνώσεως. Ἑπομένως γνῶσις τοῦ καλοῦ εἶναι ἡ πρᾶξις τοῦ καλοῦ καί γνῶσις τοῦ κακοῦ εἶναι ἡ διάπραξις αὐτοῦ καί ὄχι ἡ θεωρητική πληροφόρησις ὅτι ἡ ἄλφα πρᾶξις ἔχει τόν ἠθικόν χαρακτῆρα τοῦ καλοῦ ἤ τοῦ κακοῦ. Ὁμοίως γνῶσις ἑνός προσώπου σημαίνει ὀντολογικήν κοινωνίαν μετ᾽ αὐτοῦ, ἤ ἄλλως προσωπικήν μέθεξιν εἰς τό εἶναι αὐτοῦ καί ὄχι ἁπλῶς ἐπίγνωσιν ἤ ἁπλῆν πληροφόρησιν περί τοῦ ὀνόματος καί τῶν λοιπῶν στοιχείων τῆς ἰδιοπροσωπίας του.

Ἐπί τῇ βάσει τούτων κατανοεῖται διά τί εἰς τούς πρωτοπλάστους ἀπηγορεύθη ἡ βρῶσις τοῦ καρποῦ ὁ ὁποῖος θά ἔδιδεν εἰς αὐτούς τήν γνῶσιν τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ. Ἐπρόκειτο περί τῆς ὀντολογικῆς μετοχῆς αὐτῶν εἰς τό κακόν, ἤτοι περί διαπράξεως τοῦ κακοῦ καί περιελεύσεως αὐτῶν εἰς τήν κατάστασιν τῆς ὀντολογικῆς κακίας, καί ὄχι περί θεωρητικῆς ἐπιγνώσεως ὅτι ἡ συγκεκριμένη ἐνέργεια εἶναι ἠθικῶς ἐπίμεμπτος καί συνεπάγεται ὡρισμένας ἐπιζημίους συνεπείας. Εἰς τήν σύγχρονον ζωήν ὁ μή καπνιστής γνωρίζει θεωρητικῶς ἐξ ἀκοῆς καί παρατηρήσεως τῶν καπνιστῶν τάς συνεπείας τοῦ καπνίσματος, ἀλλ᾽ ὁ καπνιστής γνωρίζει αὐτάς ἐμπειρικῶς ἐξ ἀμέσου προσωπικῆς ἐμπειρίας, ἤτοι βιώνει αὐτάς ὀντολογικῶς καί ἡ γνῶσις αὐτή εἶναι δι᾽ αὐτόν καταστρεπτική. Αὐτήν τήν καταστρεπτικήν γνῶσιν καταδικάζει ἡ Ἐκκλησία. Ἀντιθέτως θεωρεῖ χρησιμωτάτην καί ἐπαινετήν τήν ἐμπειρικήν γνῶσιν τοῦ καλοῦ, δηλαδή τήν ἄμεσον ὀντολογικήν σχέσιν, ἤτοι τήν διάπραξιν ἤ βίωσιν αὐτοῦ, ἐνῷ χαρακτηρίζει ὡς χρήσιμον ἀλλά ἀνεπαρκές βῆμα τήν θεωρητικήν γνῶσιν τοῦ καλοῦ, ἤτοι τήν διανοητικήν διάκρισιν μεταξύ καλοῦ καί κακοῦ. Ἡ θεωρητική γνῶσις ὅτι ἡ ἀγάπη εἶναι καλόν εἶναι χρήσιμος, ἀλλ᾽ ἐάν δέν ἀγαπήσῃ κανείς τόν συνάνθρωπον εἶναι τελικῶς ἀνεπαρκής.

Σχετικῶς πρός τό θέμα τοῦτο ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, ὁ δεινός φιλόσοφος καί ἀναλυτής, διατυπώνει μίαν πρωτότυπον ἐπιστημολογικῶς ἄποψιν, ἡ ὁποία ὅμως διά νά μή παρεξηγηθῇ πρέπει νά κατανοηθῇ ἐν τῷ πλαισίῳ τῶν προεκτεθέντων. Λέγει ὅτι αἱ ἰδέαι, τά ἐπινοήματα, οἱ διαλογισμοί, δημιουργοῦν εἴδωλα καί ὅτι μόνον τό θάμβος, ἡ ἔκστασις γνωρίζει, ἤτοι παρέχει πλήρη καί ὀντολογικήν γνῶσιν. Εἶναι κατανοητόν, νομίζομεν, ὅτι αἱ ἰδέαι, τά ἐπινοήματα, οἱ διαλογισμοί περί ἑνός προσώπου ἤ περί ἑνός γεγονότος δημιουργοῦν εἰς τόν γνωστικόν χῶρον τοῦ διανοητοῦ ἕνα συλλογιστικόν πλάσμα ἤ φανταστικόν εἴδωλον περί τοῦ προσώπου ἤ τοῦ γεγονότος τούτου. Ἡ προσωπική ὅμως κοινωνία μετά τοῦ προσώπου καί ἡ προσωπική μετοχή εἰς τό γεγονός πληροῦν τήν ὕπαρξιν αὐτοῦ ἀπό θάμβος, ἤτοι ἀπό μίαν προσωπικήν ἐκθαμβωτικήν καί ἐκστατικήν ἐμπειρίαν, ἡ ὁποία εἶναι ἡ μόνη πραγματική γνῶσις. Ὡς λέγει ὁ πολύς Ἰσαάκ ὁ Σῦρος τό ζωγραφιστό νερό δεν ξεδιψᾷ, ὁσασδήποτε, προσθέτομεν, περί τῆς χημείας καί τῶν ἰδιοτήτων αὐτοῦ γνώσεις καί ἄν ἔχωμεν, ἐνῷ τό φυσικόν δροσερό νερό ἀνακουφίζει τήν δίψαν, ἔστω, προσθέτομεν, καί ἄν δέν γνωρίζομεν τίποτε περί τῆς συστάσεως αὐτοῦ. Ἡ ἐμπειρική γνῶσις τῆς δροσιστικῆς καί ξεδιψαστικῆς ἰδιότητος αὐτοῦ εἶναι προσωπικῶς ἀδιάψευστος, ἔστω καί ἄν ἐπιστημονικῶς εἶναι ἀπαρατήρητος καί ἀκατάγραφος.

Αὐτά ὅλα σημαίνουν ὅτι ἡ καθαρῶς πνευματική καί ἐλευθερωτική ἤ λυτρωτική ἐνέργεια τῆς Χριστιανικῆς ζωῆς, κατ᾽ ἀκρίβειαν δέ τῆς ἀκτίστου καί ἀσυλλήπτου, ἀλλ᾿ ἐκθαμβωτικῆς Θείας Χάριτος, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τό ἀληθές περιβάλλον ἤ τόν ἀληθῆ χῶρον τῆς Χριστιανικῆς ζωῆς, εἶναι γεγονός ἐμπειρικῶς βεβαιωμένον ἀπό ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ὑπέστησαν ἤ ἐβίωσαν αὐτήν ὡς ὑπαρκτικόν καί ὀντολογικόν γεγονός, τό ὁποῖον ἐπλήρωσε θάμβους καί ἐκστάσεως τήν ὕπαρξίν των, ἀδιαφόρως τοῦ ἐάν οἱ διανοηταί συνέλαβαν ἤ ὄχι διά τῆς νοήσεως αὐτῶν τά συμβαίνοντα εἰς αὐτήν τήν ἐνέργειαν τῆς Χάριτος ἐπί τῶν ἀνθρώπων. Πρόκειται περί γνώσεως ἄλλης κατηγορίας ἀπό τήν ἐπιστημονικήν, τήν ὁποίαν ἡ ἐπιστήμη δέν δύναται νά ἀρνηθῇ, εἰμή μόνον νά κατατάξῃ εἰς τά  μή ἐρευνητά ἐπιστημονικῶς γεγονότα τοῦ κόσμου.

Ἡ ἐπιστήμη, ἄλλωστε, γνωρίζει σήμερον τά πεπερασμένα ὅριά της. Γνωρίζει ὅτι δέν γνωρίζει οὔτε πρόκειται ποτέ νά γνωρίσῃ τά πάντα. Ἡ ὑπεραισιόδοξος ἄποψις  διασήμου ἀστροφυσικοῦ, κατά τήν ὁποίαν ἐάν προχωρήσωμεν εἰς τήν γνῶσιν τοῦ σύμπαντος θά γνωρίσωμεν τόν νοῦν τοῦ Θεοῦ, δέν πρόκειται νά ἐπαληθευθῇ. Διότι οὐδείς ἔγνω νοῦν Κυρίου καί οὐδείς σύμβουλος Αὐτοῦ ἐγένετο.

Ἐν τούτοις, ἡ γνῶσις θά ἐξελλίσσεται, αἱ γνώσεις θά αὐξάνουν, αἱ ἐπιστῆμαι θά διογκοῦνται καί ἡ ἐπίγνωσις τῆς ἀγνοίας μας δι᾽ ὅσα θαυμαστά ὑπολείπονται νά μάθωμεν θά εἶναι τό κριτήριον τῆς ὡριμότητός μας. Ἡ ἐποχή κατά τήν ὁποίαν ὁ ἄνθρωπος ἐστήριξεν ὅλας τάς ἐλπίδας του εἰς τήν ἐπιστήμην καί ἐπίστευσεν εἰς αὐτήν, κατ᾽ ἀκρίβειαν δέ εἰς τόν ἑαυτόν του ὡς δυνάμενον διά τῆς ἐπιστήμης νά ἐπιλύσῃ ὅλα τά προβλήματα τοῦ κόσμου ἀνήκει εἰς τό παρελθόν.

Σήμερον χρειάζεται περισσοτέρα ταπείνωσις.

Ὁ Κωστής Παλαμᾶς εἰς τόν Δωδεκάλογον τοῦ Γύφτου, δεύτερον μέρος, παρουσιάζει τόν Δουλευτήν νά καυχᾶται ὅτι δύναται νά πράξῃ τά πάντα κατά τρόπον τέλειον. Ἀλλ᾽ ἀκούει τήν φωνήν τῆς συνειδήσεώς του, ὡς ἠχώ ἤ ἀντίλαλον τῶν λόγων του, νά τοῦ ἀπευθύνεται μέ αὐτούς τούς ἐπικαίρους λόγους, μέ τούς ὁποίους ἐπιθυμοῦμεν νά κλείσωμεν τόν πρός ὑμᾶς λόγον μας περί γνώσεων καί ἐπιστήμης.

Σίμωσε, ἅπλωσε τό χέρι, βοήθα,
γίνε δουλευτής.
Ταίριαζε, ἄκουε, φρόντιζε καί ρώτα,
γεῖρε ἄν θέλεις νά ὑψωθεῖς.
Νίκη σου, ἀνυπόταχτε, σ᾽ ἐσέ νά πεῖς:
«Ὑποτάξου πρῶτα».

Ναί, πρέπει νά ὑποταχθῶμεν ἐλευθέρως εἰς τό Ὑπέρτατον Ὄν, τόν Τριαδικόν Θεόν, διά νά νικήσωμεν τήν φθοράν καί νά ὑπερβῶμεν τά ὅριά μας, εἴτε γνωστικά, εἴτε βιολογικά, εἴτε ὀντολογικά. Τότε ἡ ἐπιστημονική γνῶσις θά καταργηθῇ ἀπό τήν ἄμεσον καί ἐκθαμβωτικήν ἐμπειρικήν γνῶσιν τῶν πάντων, καί τοῦ προσώπου τοῦ Δημιουργοῦ Λόγου, ἐν τῷ μέτρῳ τῆς καθαρότητος τῶν καρδιῶν μας.

Εἴθε νά ἀξιωθῶμεν οἱ πάντες τῶν τε περί τοῦ κόσμου ἀποσπασματικῶν καί ὄντως χρησίμων γνώσεων τῶν ἐπιστημῶν καί τῆς ἀπελευθερωτικῆς γνώσεως περί τοῦ νοήματος τοῦ παντός, ἡ ὁποία προσφέρεται ἀπό τήν μέθεξιν εἰς τό ἐνσαρκοῦν τήν ἀλήθειαν πρόσωπον τοῦ Λόγου.
Σᾶς εὐχαριστοῦμεν διά τήν ὑπομονήν καί τήν ἀγάπην σας.