Ὁ ἀνερευνῶν τοῦ Νεκταρίου τὸν βίον ὁμολογήσει καθήκοντος ὅτι ὁ ἱερὸς ἀνὴρ ἕν τῶν σπουδαιότερων ὑπάρχει προσώπων, ἅτινα μέχρι τοῦ χρόνου τούτου καὶ πολὺ κατόπιν ἐκόσμησαν τὸν ἀποστολικὸν τοῦ ἱεροῦ Στάχυος θρόνον, μάλλον δ᾽ εἰπεῖν πρόσωπον εὔδαιμον. Ἐκ τῶν λαϊκῶν τάξεων ἁρπασθείς, περιέργου δὲ τυχὼν ἐκλογῆς, εἶδε πρῶτος αὐτὸς τὸν πατριαρχικὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνον ὑπὸ σεπτῆς οἰκουμενικῆς Συνόδου δεύτερον ταττόμενον μετὰ τὸν θρόνον τῆς πρεσβυτέρας Ῥώμης, καὶ πρῶτος εἶδεν εἰς ἑαυτὸν κληρουμένην τὴν θρακικὴν διοίκησιν, καὶ μέγαν αὐτοκράτορα εἶδε τὸ ὀρθὸν ἐν Νικαίᾳ διατυπωθὲν δόγμα ὑπερασπίζοντα, καὶ τὰς ἐκκλησίας εἶδεν ἀπὸ τῶν Ἀρειανῶν, οἵτινες πλέον τῶν τεσσαράκοντα κατεῖχον ἐτῶν, ἀφαιρούμενος καὶ ἀποδιδόμενος εἰς τοὺς ὀρθοδόξους.
Ἐν Ταρσῷ τῆς Κιλικίας γεννηθεὶς ὁ Νεκτάριος ἀνῆκεν εἰς οἶκον αὐτόθι τὰ πρῶτα φέροντα, μέλος ὑπάρχων τῆς συγκλήτου βουλῆς, παρ᾽ ἅπασι δὲ θαυμαζόμενος διὰ τὲ τὴν ἐπιείκειαν τοῦ τρόπου καὶ καθόλου τὰς ἀρετὰς αὐτοῦ, εἴλκυε δὲ τὸν σεβασμὸν πάντων καὶ διὰ τὸ παράστημα τοῦ σώματος, τὴν πολιὰν γενειάδα ὡς καὶ τὸ ἱεροπρεπές, καίπερ μὴ κατατεταγμένος ἔτι ἐν τοῖς χριστιανοῖς, ἀβάπτιστος ὤν καθ᾽ ὃν χρόνον ἡ ἁγία συνεκροτεῖτο Β´ οἰκουμενικὴ Σύνοδος. Ἐν αὐτῇ, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου παραιτησαμένου τὸν πατριαρχικὸν θρόνον καὶ παραινέσαντος ἀδελφικῶς τοὺς παρόντας ἱεροὺς τοῦ Θεοῦ λειτουργούς, ὅπως εὕρωσιν «ἄνδρα ἀξιέπαινον καὶ νοῦν ἔχοντα, τῶν φροντίδων τὸ πλῆθος καὶ δέξασθαι καὶ εὖ διαθεῖναι δυνάμενον», ὡς ἀναγινώσκω παρὰ Θεοδωρήτῳ, ὁ Νεκτάριος, ὡς μαρτυρεῖ Σωκράτης ὁ ἐκκλησιαστικὸς ἱστοριογράφος, «ἁρπασθεὶς ὑπὸ τοῦ λαοῦ εἰς τὴν ἐπισκοπὴν προεβλήθη, τῶν τότε παρόντων ἑκατὸν πεντήκοντα ἐπισκόπων χειροτονησάντων αὐτόν». Ἀλλ᾽ ὁ ἕτερος τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἱστοριογράφων, οὕς ὑπ᾽ ὄψιν ἔχω, Ἑρμείας ὁ Σωζόμενος ἀφηγεῖται ὅτι ἡ ἐκλογὴ τοῦ πατριάρχου Νεκταρίου ἐγένετο κατὰ περίεργον τρόπον, ἀλλὰ καὶ οὐκ ἐκτὸς θείας ροπῆς, ὡς ὁ ἱστορικὸς οὗτος λέγει. Κατ᾽ αὐτόν, ἡμέραν τινά, ἐνῶ ἡ σύνοδος εἰργάζετο, ὁ Νεκτάριος, ἑτοιμαζόμενος νὰ ἀναχώρησῃ εἰς Ταρσόν, προσῆλθεν εἰς τὸν ἐπίσκοπον τῆς πόλεως ταύτης Διόδωρον, ἐρωτῶν εἴπερ εἶχε νὰ ἐγχείρισῃ ἐπιστολὰς προωρισμένας διὰ τὴν ἐπαρχίαν αὐτοῦ. Τότε ἀκριβῶς οἱ τῆς Β´ οἰκουμενικῆς Συνόδου πατέρες, σύμφωνοι τῇ ἐπιθυμίᾳ καὶ συμβουλῇ τοῦ αὐτοκράτορος Θεοδοσίου Α´, συνεσκέπτοντο ἐν ὁμονοίᾳ ὅπως ἐκλέξωσι τὸν ἐξόχως καλὸν κἀγαθὸν ὡς διάδοχον τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ. Διανοούμενος ὁ Διόδωρος ὁ Ταρσοῦ κατ᾽ ἐκείνην τὴν στιγμὴν τὶς ἐστὶν ἀρά γὲ τῶν ἄλλων ὁ προτιμότερος, προσβλέψας εἰς τὸν συγκλητικὸν καὶ σεβάσμιον Νεκτάριον, αὐτὸν ἔκρινεν ἄξιον τῆς ἐπισκοπῆς, ὡς καὶ κατὰ τὸ παράστημα σεβαστὸν ὄντα, καὶ τὸ ἦθος ἐπιεικὲς ἔχοντα καὶ τὸ σύνολον ἱεροπρεπῆ, καὶ συνέστησεν αὐτὸν εἰς τὸν Ἀντιοχείας ὡς πατριάρχην κατάλληλον. Οὐ πολὺς παρῆλθε χρόνος, ὁ δὲ Μ. Θεοδόσιος παρεκάλεσε τοὺς ἁγίους πατέρας τῆς Β´ συνόδου νὰ ἐγγράψῃ ἕκαστος ἐν χάρτῃ τὰ ὀνόματα ἐκείνων, οὕς ἔκρινεν ὑποψηφίους διὰ τὸν πατριαρχικὸν θρόνον, ὁ δὲ Ἀντιοχείας ἐγγράψας ὧν ἤθελε τὰ ὀνόματα, τελευταῖον ἐνέγραψε καὶ τὸ τοῦ Νεκταρίου. Εἰς τὸ ὄνομα τοῦτο ἔστη ὁ αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος, ἀναγινώσκων τὰ ψηφοδέλτια τῶν ἀρχιερέων, ἡ δὲ προτίμησις αὕτη τοῦ βασιλέως ἐκίνησε τὴν ἔκπληξιν πάντων, τοσούτῳ μᾶλλον, ὄσῳ κατόπιν ἔμαθον ὅτι ὁ οὕτως ὑπὸ τοῦ Μ. Θεοδοσίου προτιμηθεὶς ἧν ἀβάπτιστος ἔτι. Ὁ βασιλεὺς ὅμως τοῦτο μαθὼν ἐπέμεινεν εἰς τὴν ἐκλογήν, ὁ δὲ Νεκτάριος εὐθὺς ἐβαπτίσθη, καὶ τὰ ἐνδύματα τῶν νεωστὶ βαπτιζομένων φορῶν, ψήφῳ τῆς συνόδου, ἀνηγορεύθη πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Χειροτονηθεὶς δ᾽ ἐκράτησε παρ᾽ ἑαυτῷ Κυριακὸν τὸν ἐπίσκοπον Ἀδάνων, ὅστις ἐδίδασκεν αὐτῷ τὴν ἱερατικὴν τάξιν.
Περὶ τῆς διηγήσεως ταύτης ἀγνοεῖ τις τί νὰ εἴπῃ, πρέπει δὲ νὰ πιστεύσωμεν εἰς τὴν πρὸς τὸν Δάμασον πάπαν Ῥώμης συνοδικὴν ἐπιστολήν, τὴν παρὰ Θεοδωρήτῳ κειμένην· διότι τὸ κατόπιν τῆς Β´ οἰκουμενικῆς συνόδου θέρος, οἱ πλείστοι τῶν ἑκατὸν πεντήκοντα αὐτῆς ἐπισκόπων συνῆλθον αὖθις, ἕνεκεν ἐκκλησιαστικῶν ὑποθέσεων ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ πρὸς τὴν ἐν Ῥώμῃ τότε συγκροτουμένην σύνοδον ἔπεμψαν τὴν συνοδικὴν ἐπιστολὴν ταύτην. Ἐν ταύτῃ γράφουσιν οὗτοι περὶ τῆς τοῦ Νεκταρίου χειροτονίας: «τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει νεοπαγοῦς, ὡς ἂν εἴποι τις, ἐκκλησίας, ἥν ὥσπερ ἐκ στόματος λέοντος τῆς τῶν αἱρετικῶν βλασφημίας ὑπόγυιον ἐξηρπάσαμεν, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, τὸν αἰδεσιμώτατον καὶ θεοφιλέστατον Νεκτάριον ἐπίσκοπον κεχειροτονήκαμεν ἐπὶ τῆς οἰκουμενικῆς συνόδου, μετὰ κοινῆς ὁμονοίας, ὑπ᾽ ὄψεσι καὶ τοῦ θεοφιλεστάτου βασιλέως Θεοδοσίου, παντὸς τὲ τοῦ κλήρου καὶ πάσης ἐπιψηφιζομένης τῆς πόλεως». Οὐδὲ παράδοξον ἧν ὅτι καὶ τοῦ βασιλέως ἡ προτίμησις, καὶ τῶν πατέρων τῆς συνόδου ἡ πρόθυμος συμφωνία, καὶ τοῦ λαοῦ καὶ τῶν ἀρχόντων τῆς πολιτείας ἡ εὐμένεια συνέρρευσαν ἐπὶ τὸ αὐτό, ἀφοῦ τὸ πρόσωπον τοῦ Νεκταρίου ἧν ἅπασι σεβαστόν.
Ἐκ τῶν ἐπιτόμων πατριαρχικῶν καταλόγων οἱ μὲν τοῦ Καλλίστου καὶ τοῦ πατριάρχου Νικηφόρου ἐπὶ δέκα ἕξ ἔτη καὶ μῆνας τρεῖς γράφουσι παραταθεῖσαν τὴν πατριαρχείαν αὐτοῦ· ὁ δὲ τοῦ Leunclavii, τοῦ Κιγάλα καὶ τοῦ Φιλίππου Κυπρίου δέκα ἕξ μὲν ἔτη, μῆνας δὲ ἕξ. Κατὰ τὸν ἱστοριογράφον Σωκράτην, ὁ Νεκτάριος ἀπεβίωσε τῇ 17ῃ Σεπτεμβρίου 397, ἐξελέγη δὲ πιθανῶς τὸν Μάρτιον ἢ τὸν Ἰούνιον μῆνα τοῦ 381.
Τῆς δεκαεξαετοὺς ταύτης πατριαρχείας γεγονότα γνωστὰ εἰσιν ὀλίγα, ταῦτα δ᾽ ἀπαριθμοῦνται ἐνταῦθα. Τῷ 382 σύνοδος τοπικὴ συνεκροτήθη ἐν Κωνσταντινουπόλει κατὰ τὸ θέρος, ἐν ᾗ παρεκάθισαν οἱ πλεῖστοι τῶν τῆς Β´ ἁγίας οἰκουμενικῆς συνόδου πατέρων: «ἐκκλησιαστικοὶ γὰρ αὐτοὺς πάλιν συνεκάλεσαν χρεῖαι»: καὶ ἧς ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Δάμασον πάπαν Ῥώμης σώζεται μέχρι σήμερον, κομισθεῖσα, καθὰ τεκμαίρεταί τις, εἰς τὴν πόλιν ταύτην ὑπὸ τῶν ἐπισκόπων Κυριακοῦ (Ἀδάνων;), Εὐσεβίου καὶ Πρισκιανοῦ. Τὸν Ἰούνιον τοῦ 383 ἔτους ἄλλη τοπικὴ συνεκροτήθη σύνοδος ἐκ πασῶν τῶν αἱρέσεων, κατὰ τὸν εὐσεβῆ πόθον τοῦ Θεοδοσίου Α´ τοῦ αὐτοκράτορος, ὅπως ἑξευρεθῇ τρόπος τις πρὸς ἄρσιν τῆς μεταξὺ τῶν διαφόρων ἐκκλησιῶν διαφωνίας· ἐκ τῆς συζητήσεως δ᾽ ἀπεδείχθη ὅτι μόνον οἱ Ναυατιανοὶ συνεφώνουν μετὰ τῶν ὀρθοδόξων, ὡς πρὸς τὴν ἀποκήρυξιν τῆς ἀρειανικῆς κακοδοξίας· διὰ τοῦτο δ᾽ ἐπετράπη αὐτοῖς νὰ ἔχωσι τὰς ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐκκλησίας αὐτῶν. Τῷ 394 τοπικὴ σύνοδος ἐν τῇ αὐτῇ πόλει τοῦ κράτους συγκληθεῖσα ἀπεφάσισε περὶ Ἀγαπίου τοῦ Βαγαδίου, ἑκατέρου διεκδικοῦντος ὑπὲρ ἑαυτοῦ τὴν ἐπισκοπὴν Βόστρων· ἐν αὐτῇ συνῆλθον οἱ πατριάρχαι Νεκτάριος Κωνσταντινουπόλεως, Θεόφιλος Ἀλεξανδρείας καὶ Φλαβιανὸς Ἀντιοχείας, ἐπίσκοποι πολλοὶ καὶ ἐκ τοῦ Ἱερατείου τῆς ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως ἰκανοί.
Ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία θριαμβεύσασα κατὰ τῶν Ἀρειανῶν, διὰ τῶν διαταγμάτων τοῦ Μ. Θεοδοσίου, ἀφαιρέσαντος ἀπ᾽ αὐτῶν τοὺς ἁρπαγέντας ναοὺς καὶ ἀποδόντος τοῖς ὀρθοδόξοις, ἔλαβε πεῖραν τῆς κακουργίας αὐτῶν τῷ 388. Διεδόθη τότε φήμη τις ὅτι τὸν αὐτοκράτορα Θεοδόσιον κατετρόπωσεν ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ Μάξιμος ὁ τύραννος· τὴν εἴδησιν πιστεύσαντες οἱ Ἀρειανοὶ καὶ θρασυνθέντες ἐπυρπόλησαν τὴν οἰκίαν τοῦ Νεκταρίου.
Κατὰ τὸ ἕβδομον ἔτος τῆς ἐπισκοπῆς αὐτοῦ, δῆλον οὖν τῷ 388, ὁ Νεκτάριος κατήργησε τὸν θεσμὸν τοῦ ἐπὶ τῆς μετανοίας πρεσβυτέρου καὶ παράδειγμα πᾶσι τοὶς ἐπισκόποις ἔδωκε νὰ μιμηθῶσιν αὐτὸν ἐν τούτῳ, διότι τὸ συμφέρον τῆς Ἐκκλησίας ἐπέβαλλε τότε τοῦ θεσμοῦ τὴν κατάργησιν. Γυνή τις ἐκ τῶν ἐπισήμων ἐν Κωνσταντινουπόλει τὰς ἰδίας ἁμαρτίας ἐξαγγείλασα πρὸς τὸν ἐπὶ τῆς μετανοίας πρεσβύτερον, διετάχθη ὑπ᾽ αὐτοῦ νὰ μένῃ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ εἰς προσευχὴν ὑποβαλλομένη καὶ νηστείαν, ἀλλ᾽ οὕτως ἔχουσα κατήγγειλεν ἔπειτα τίνα τῶν διακόνων ὡς μετ᾽ αὐτῆς συγκατακλιθέντα καὶ διαφθείραντα. Τὸ πλῆθος τῶν εὐσεβῶν ἐξήφθη κατὰ συνέπειαν, διότι οὕτως ἡ Ἐκκλησία περιϋβρίζετο, οὐκ ὀλίγον δ᾽ ἐπεξετείνετο ἡ κατὰ τῶν ἱερέων καταλαλιὰ καὶ δυσφημία· ὁ Νεκτάριος οὐ μόνον καθήρεσε τὸν διάκονον, ἀλλά, κατὰ συμβουλὴν Εὐδαίμονος Ἀλεξανδρέως τοῦ πρεσβυτέρου, κατέλυσε καὶ τὴν συνήθειάν του νὰ ὑπάρχη ἐν ἑκάστῃ ἐκκλησίᾳ πρεσβύτερος ἐπὶ τῆς μετανοίας. Τότε ἐπέτρεψεν ὁ ἱερὸς πατριάρχης οὗτος ὅπως ἕκαστος, καθ᾽ ἃ ἤθελεν ὑπαγορεύσει αὐτὴ ἡ συνείδησις, κοινωνῇ τῶν θείων μυστηρίων. Συγχρόνως δὲ καὶ Θεοδόσιος Α´ ὁ αὐτοκράτωρ ἔγραψε νόμον διακελευόμενος ἵνα μὴ ἀναδεικνύηται διακόνισσα ἡ γυνή, πρὶν ὑπερβῇ τὸ ἑξηκοστὸν τῆς ἡλικίας ἔτος.
Κορωνὶς καὶ τῶν ἐπὶ Νεκταρίου συνόδων καὶ τῶν ἀποφάσεων ἐστιν αὐτὴ ἡ Β´ οἰκουμενικὴ Σύνοδος, ἀναθεματίσασα μὲν τὸν αἱρετικὸν Μακεδόνιον, ὃν εἴδομεν ἤδη πατριάρχην, διδάσκοντα κτίσμα τὸ ἅγιον Πνεῦμα, συμπληρώσασα δὲ τὸ ἅγιον Σύμβολον τῆς πίστεως. Αὕτη δ᾽ ἐξέδωκε κανόνας ὀκτώ. Τότε καὶ ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ἐκληρώθη τὴν Θράκην, ἐνῷ συγχρόνως ὑπὸ τῆς Συνόδου ἐκληροῦντο τὴν μὲν ἀπὸ Βιθυνίας ἄχρις Ἀρμενίας Ποντικὴν διοίκησιν Ἑλλάδιος ὁ Καισαρείας Καππαδοκίας, ὁ τοῦ Μ. Βασιλείου ἐν τῷ θρόνῳ διάδοχος, καὶ Γρηγόριος ὁ Νύσσης, τὴν δὲ Ἀσιανὴν διοίκησιν Ἀμφιλόχιος ὁ Ἰκονίου καὶ Ὄπτιμος ὁ Ἀντιοχείας τῆς Πισσιδείας· τὴν τῆς Μελιτηνῆς ἐπαρχίαν Ὀτρήιος· τὰς ἐν Ἀνατολῇ ἐκκλησίας Πελάγιος ὁ Λαοδικείας καὶ Διόδωρος ὁ Ταρσοῦ· τὰς ἐκτὸς Θράκης καὶ ἐν Σκυθίᾳ τοῖς Παραδουναβίοις δηλαδὴ μέρεσιν ἐκκλησίας Τερέντιος ὁ Τομέων καὶ Μαρτύριος ὁ Μαρκιανουπόλεως.
Ἐπὶ Νεκταρίου εὑρέθησαν τὸ 390 τὰ λείψανα τῶν ἁγίων προφητῶν Ἀββακοὺμ καὶ Μιχαία, τέως ὑπὸ γῆν κρυπτόμενα. Ὡσαύτως εὑρεθέντα μετακομίσθησαν εἰς Κωνσταντινούπολιν ἡ τιμία κεφαλὴ τοῦ προφήτου προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου κατὰ Μάρτιον τοῦ 391, ἀποτεθεῖσα ἐν τῷ ναῷ τοῦ Προδρόμου ἐν τῷ Ἑβδόμῳ, καὶ τὰ λείψανα τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀφρικανοῦ καὶ Τερεντίου, ἀποτεθέντα «εἰς τὴν ἁγίαν Εὐφημίαν ἐν τῇ Πέτρᾳ».
Εἶδεν ἀνωτέρω ὁ ἀναγνώστης εὔνοιαν αὐτοκρατορικὴν ἐπιβραβευθεῖσαν τοῖς Ναυατιανοῖς, οἵτινες ἦσαν σχισματικοί, λίαν αὐστηρῶς προσφερόμενοι πρὸς τοὺς κατὰ τοὺς διωγμοὺς ἁμαρτήσαντας, καὶ μήτε τοὺς διγάμους εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν αὐτῶν κοινωνίαν δεχόμενοι. Καὶ οἱ ναυτιανοὶ εἶχον ἴδιον πατριάρχην ἐν Κωνσταντινουπόλει· καὶ τὸν μὲν συγχρόνως τῇ Α´ οἰκουμενικῇ συνόδῳ ζῶντα Ἀκέσιον εὗρεν αὐστηρότατον ὁ Μ. Κωνσταντῖνος, τοῦτον δὲ πιθανῶς διεδέξατο ὁ Ἀγέλιος, ἄνθρωπος εὐάρεστος, ἀποστολικὸν ζήσας βίον, κατὰ τὸν Σουΐδαν, ἀλλ᾽ οὐχὶ πεπαιδευμένος· οὗτος ἐποίμανε τοὺς ναυατιανοὺς ἔτη τεσσαράκοντα, ἀπὸ τοῦ 345-385, ὅτε ἀπέθανε. Πρὸ τοῦ θανάτου αὐτοῦ ὁ Ἀγέλιος ἢ Ἀγγέλιος ἐχειροτόνησε διάδοχον τὸν σοφώτατον τῶν ἁγίων Γραφῶν ἀλλὰ καὶ φιλοσοφίας γνώστην πρεσβύτερον Σισίνιον, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ οἱ ὀπαδοὶ αὐτοῦ ἐμεμψιμοίρουν, ὅτι παρεῖδεν ἄλλον ἱερέα ἐπίσημον καὶ εὐλαβῆ τὸν Μαρκιανόν, ὁ καλὸς Ἀγέλιος ἀφεὶς τὸν Σισίνιον ἐπιχειροτονεῖ τὸν Μαρκιανόν, παραγγείλας αὐτὸν νὰ ἔχωσιν ἐπίσκοπον, αὐτοῦ δ᾽ ἀποθανόντος νὰ λάβωσι τὸν Σισίνιον. Μετὰ τίνα χρόνον, ἀποθανόντος τοῦ Μαρκιανοῦ, τῶν ναυατιανῶν τὴν ἐπισκοπὴν ἀνέλαβεν ὁ Σισίνιος, παρατείνας τὴν ποιμαντορίαν ἄχρι τῶν χρόνων τοῦ Χρυσοστόμου, ὅτε μέλλομεν νὰ συναντήσωμεν αὐτῶ.
Ὁ ἱερὸς Νεκτάριος ὤν λόγων τρόφιμος ἔγραψεν ὁμιλίαν εἰς τὸν ἅγιον Θεόδωρον.
Ἡ ὀρθόδοξος ἀνατολικὴ Ἐκκλησία γεραίρει τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου Νεκταρίου τῇ 11ῃ Ὀκτωβρίου.

Μανουήλ Ι. Γεδεών
«Πατριαρχικοὶ πίνακες»