Δι᾽ ὅλης τῆς τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου πατριαρχείας ἡ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐκκλησία μέγαν ὑφίστατο κλύδωνα, μολονότι ὁ Μ. Θεοδόσιος τοσοῦτον ὑπερήσπισε τῆς ὀρθῆς πίστεως. Δύναταί τις νὰ εἴπῃ ὅτι ὄχι μόνον κατὰ τοὺς ὀλίγους τούτους χρόνους, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ Μητροφάνους μέχρι Νεκταρίου, τὸν ἐπισκοπικὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνον ἀγύρται καὶ φίλαρχοι ἄνθρωποι ἐνόμιζον ἕρμαιον, οὗτινος ἐδράττοντο, προστασίᾳ τῆς ἀρχῆς ἢ τινος προέχοντος ἀρχιεπισκόπου. Δύναταί τις καὶ νὰ εἴπῃ ὅτι τὰ κατὰ τὴν ἐκλογὴν καὶ χειροτονίαν τοῦ πατριάρχου τῆς Νέας Ῥώμης ἦσαν ὅσον ἐνδέχεται τεταραγμένα καὶ ἀκατάστατα. Ἐκ τε τῆς «πολιτείας Μητροφάνους καὶ Ἀλεξάνδρου» καὶ ἐκ τοῦ «βίου» τοῦ Παύλου Ὁμολογητοῦ δείκνυται ὅτι ὁ προκάτοχος ὑπεδείκνυεν, οὕτως εἰπεῖν, τὸν διάδοχον. Ἐπὶ τῇ ἐκλογῇ δὲ τοῦ Παύλου, Θεόδωρος ὁ Ἡρακλείας τῆς ἐν Θράκῃ καὶ Εὐσέβιος ὁ Νικομηδείας διετύπωσαν ἀξιώσεις ἐπὶ τῆς ἐκλογῆς καὶ χειροτονίας τοῦ πατριάρχου τῆς Κωνσταντινουπόλεως, φρονοῦντες ὅτι τούτοις, ὡς γειτονεύουσι πρὸς τὸν θρόνον τοῦτον, ἀνῆκε τὸ τοιοῦτο δίκαιον. Ἐπὶ τῆς ἐγκαταστάσεως τοῦ Δημοφίλου, τῷ 369, Θεόδωρος ὁ Ἡρακλείας ἀσκεῖ πρῶτος, ὡς εἰκάζω, τὸ δικαίωμα τῆς χειροτονίας καὶ τῆς ἐγκαταστάσεως «Δημόφιλος ἐγκαθίσταται – λέγει ὁ Φιλοστόργιος – ὑπὸ Θεοδώρου μάλιστα τοῦ Ἡρακλείας ἐπισκόπου. Ἐδόκει γὰρ τὸ προνόμιον οὗτος ἔχειν τῆς τοιαύτης ἱερουργικῆς ἐνεργείας». Μικρὸν ἀκολούθως ὁ ἐπίσκοπος Εὐάγριος χειροτονεῖται ὑπὸ τοῦ πατριάρχου τῆς Ἀντιοχείας Εὐσταθίου, μόλις δ᾽ ἐννέα κατόπιν ἔτη Μελέτιος ὁ πατριάρχης Ἀντιοχείας, εὑρισκόμενος ἐν Κωνσταντινουπόλει «ἐβεβαίωσε τῷ θειοτάτῳ Γρηγορίῳ τὴν τῆς Κωνσταντίνου πόλεως προεδρείαν», κατὰ Θεοδώρητον. Ἀποθανόντος δὲ τοῦ ἱεροῦ Μελετίου, «Τιμόθεος ὁ τῶν Ἀλεξανδρέων ἐπίσκοπος, ἀντὶ τοῦ θαυμασίου Γρηγορίου, Μάξιμον τινα κεχειροτόνηκεν».
Ὁ ἄνθρωπος οὗτος, ὁ Μάξιμος, ἧν κυνικὸς φιλόσοφος, ἀλλὰ καὶ φρονημάτων αἱρετικῶν ποικίλων πλήρης, αἰγύπτιος τὸ γένος, ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου κατηχηθεὶς καὶ βαπτισθεὶς καὶ χειροτονηθείς. Ὕπουλος ὤν καὶ σέβας, πρὸς τὸν θεῖον Γρηγόριον, ἐπιδεικνύμενος οὐ μόνον ἠγαπᾶτο παρ᾽ αὐτοῦ, ἀλλὰ «καὶ ἐπῃνέθη ποτὲ δημοσίᾳ. Διὰ τῆς ὑπουλότητος αὐτοῦ κατώρθωσε νὰ καταπείσῃ τὸν πατριάρχην Ἀλεξανδρείας Πέτρον ἤ ἴσως τὸν Τιμόθεον νὰ ἀποστείλῃ ἄνδρας ἐξ Αἰγύπτου, ὅπως χειροτονήσωσιν αὐτὸν ἐπίσκοπον. Φθάσαντας αὐτοὺς παρέλαβε καὶ εἰσῆλθεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν, λάθρα, ἀλλὰ πρὶν τελεσθῇ ἡ χειροτονία, κλῆρος καὶ λαὸς ὀρθόδοξος ἀπέβαλον ἐκ τῆς ἐκκλησίας αὐτόν, ὅστις ἀπῆλθεν εἰς Θεσσαλονίκην πρὸς τὸν Μ. Θεοδόσιον, ἀποδιωχθεὶς καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ. Ἐκ τῆς πρὸς Δάμασον συνοδικῆς ἐπιστολῆς, περὶ ἧς γίνεται κατωτέρω λόγος, μανθάνομεν ὅτι προέβη ὁ Μάξιμος καὶ εἰς ἱερὰς πράξεις καὶ χειροτονίας, ἂς ἐκήρυξεν ἀκύρους ἡ Β´ οἰκουμενικὴ Σύνοδος. Ἐν τούτοις οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ἱστοριογράφοι διηγοῦνται ὅτι ὁ Τιμόθεος ἤ ἴσως ὁ διάδοχος αὐτοῦ Πέτρος ὁ πάπας τῆς Ἀλεξανδρείας, ἀποκείρας τὰς κυνικὰς τρίχας τοῦ δειλαίου Μαξίμου, ἐχειροτόνησεν αὐτόν. Ἀλλ᾽ οἱ πατέρες τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Β´ ἁγίας οἰκουμενικῆς Συνόδου, οἱ μὴ δεξάμενοι τὴν μετάθεσιν τοῦ Γρηγορίου ὡς ἀντικανονικήν, συνεπῶς οὐδε τοῦ αἱρετικοῦ Μαξίμου τὴν χειροτονίαν ἠδύναντο νὰ ἐπιτρέψωσιν, «οὐκ ἤνεγκον τοῦ γεγενημένου τὴν ἀτοπίαν», γράφει Θεοδώρητος ὁ Κύρου, καί, τὴν παραίτησιν ἀποδεξάμενοι τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου, καθαιρέσαντες ἀπεκήρυξαν τὸν Μάξιμον ὡς αἱρετικόν, ἐχειροτόνησαν δὲ τὸν ἱερὸν Νεκτάριον.

Μανουήλ Ι. Γεδεών
«Πατριαρχικοὶ πίνακες»