Ὁ Γρηγόριος Ε´ (1746-1821) ἀπὸ τοὺς ἐπιφανέστερους πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως (1797-1798, 1806-1808, 1818-1821) ἐθνομάρτυρας ἀπὸ τοὺς διαπρεπέστερους τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγῶνα, Ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας (10 Ἀπριλίου), ἀνήκει ἐξίσου στὴν Ἐκκλησία, στὸ Ἔθνος καὶ τὴν Παιδεία. Παράλληλα πολυσυζητημένη μορφή, λόγω τῆς ἐμπλοκῆς του στὶς ἰδεολογικὲς συγκρούσεις τοῦ νεότερου ἑλληνισμοῦ.
Βιογραφικά
Τὸ κοσμικό του ὄνομα ἦταν Γεώργιος Ἀγγελόπουλος. Γεννήθηκε στὴν Δημητσάνα ἀπὸ γονεῖς ἀσήμους καὶ φτωχούς. Ἡ φιλομάθειά του ὅμως τὸν ὤθησε στὴν σπουδή. Σπούδασε ἀρχικὰ στὴ σχολὴ τῆς γενέτειράς του καὶ ἀπὸ τὸ 1756 γιὰ δύο χρόνια στὴν Ἀθήνα. Μὲ τὴ βοήθεια ἑνὸς θείου του, νεωκόρου στὴ Σμύρνη, μπόρεσε νὰ φοιτήσῃ ἄλλα πέντε χρόνια στὸ περίφημο Γυμνάσιό της. Ἦταν ὄμως φύση ὄχι μόνο φιλομαθής, ἀλλὰ καὶ ἀσκητική. Ἀναθρεμμένος σὲ κλίμα παραδοσιακό – ἠσυχαστικό, ἀκολούθησε τὸ χάρισμά του καὶ στράφηκε στὸ μοναστικὸ βίο. Τὸν ἔρωτά του γιὰ τὸ μοναχισμὸ ἐνίσχυσε ἡ περίφημη Μονὴ Φιλοσόφου στὴν πατρίδα του καὶ ἡ ἀπὸ τὴν παιδικὴ ἡλικία σχέση του μαζί της. Ἡ κουρά του ἔγινε στὶς Στροφάδες καὶ πῆρε τὸ ὄνομα Γρηγόριος. Στὴ συνέχεια θὰ σπουδάσει στὴν Πατμιάδα Σχολὴ (θεολογία καὶ φιλοσοφία) κατορθώνοντας νὰ ἀποκτήσῃ ὑψηλὴ γιὰ τὴν ἐποχὴ παιδεία. Ξαναγυρίζει στὴ Σμύρνη, ὅπου χειροτονεῖται διάκονος ἀπὸ τὸν Σμύρνης Προκόπιο, ὑπηρετώντας ὡς ἀρχιδιάκονός του.
Γρήγορα ὅμως γίνεται πρεσβύτερος καὶ πρωτοσύγκελος. Τὸ 1785 ὁ Προκόπιος ἐκλέγεται Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης καὶ ὁ Γρηγόριος χειροτονεῖται ἐπίσκοπος καὶ ἀνέρχεται στὸ Μητροπολιτικὸ θρόνο τῆς Σμύρνης. Ἡ πλούσια δραστηριότητά του τὸν κάνει πλατιὰ γνωστὸ καὶ γι᾽ αὐτὸ τὸν Μάϊο τοῦ 1797, μετὰ τὴ χηρεία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, ἐκλέγεται πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ὡς Γρηγόριος Ε´. Ἡ παραμονή του στὸν Οἰκουμενικὸ Θρόνο συνδέεται μὲ πλῆθος περιπετειῶν καὶ δυσχερειῶν. Αὐτὸ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν ἀνώμαλη πορεία τῆς πατριαρχίας του. Ἐκθρονίζεται καὶ ἐξορίζεται τὸ 1798. Ἀποσύρεται στὴ Μονὴ Ἰβήρων τοῦ Ἄθωνα, ὅπου μένει ἑπτὰ χρόνια, ἐπιδιδόμενος στὴν ἄσκηση καὶ μελέτη. Στὶς 23 Σεπτεμβρίου 1806 καλεῖται γιὰ δεύτερη φορὰ ἀπὸ τοὺς ἀρχιερεῖς στὸν Πατριαρχικὸ Θρόνο.
Τὰ προβλήματα ὅμως δὲν παύουν. Ἡ ἀλλαγὴ τῆς τουρκικῆς πολιτικῆς καὶ ἡ ἐπανάσταση τῶν Γενιτσάρων ἐπιφέρουν καὶ νέα πτώση τοῦ Γρηγορίου, ποὺ ἐξορίζεται στὴν Πριγκηπόνησο καὶ τὸ 1810 ἀποσύρεται πάλι στὸ Ἅγιο Ὄρος, ὅπου μένει ἄλλα 9 χρόνια. Ἐκλέγεται ὅμως καὶ γιὰ Τρίτη φορὰ πατριάρχης (15 Δεκεμβρίου 1818 )κι ᾽ἐπιστρέφει στὴν Πόλη τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1819. Ἡ Τρίτη πατριαρχία του συνδέεται μὲ κρισιμότατες στιγμὲς τοῦ Γένους. Ἡ θέση του γίνεται ὅλο καὶ πιὸ ἐπικίνδυνη καὶ ἡ πατριαρχία του λήγει μὲ τὴ μαρτυρική του θυσία. Ἀφοῦ τὴ νύχτα τοῦ Πάσχα (10 Ἀπριλίου 1821) μαζὶ μὲ 8 ἄλλους ἀρχιερεῖς τέλεσε τὴ θεία Λειτουργία τῆς Ἀναστάσεως συνελήφθη, κηρύχθηκε ἔκπτωτος καὶ φυλακίστηκε. Ἀλλὰ στὶς 3 τὸ ἀπόγευμα τῆς ἴδιας μέρας ἀπαγχονίστηκε στὴ μεσημβρινὴ πύλη τοῦ Πατριαρχείου. Ἐπὶ τρεῖς ἡμέρες τὸ σῶμα του ἔμεινε μετέωρο, δεχόμενο τοὺς ἐξευτελισμοὺς τοῦ μανιασμένου ὄχλου. Μιὰ σπείρα Ἑβραῖοι ἀγόρασαν τὸ νεκρό, τὸν περιέφεραν στοὺς δρόμους καὶ τελικὰ τὸν ἔριξαν στὸν Κεράτιο. Ὁ Κεφαλλονίτης πλοίαρχος Νίκ. Σκλάβος, βρῆκε τὸ σκήνωμα καὶ τὸ μετέφερε κρυφὰ στὴν Ὀδησσό, ὅπου τάφηκε στὸν Ἑλληνικὸ ναὸ τῆς Ἁγίας Τριάδος.
Δράση
Παρὰ τὸ σύντομο διάστημα τῆς πατριαρχίας του (συνολικὰ 6 χρόνια), τὶς περιπέτειές του καὶ τοὺς δύσκολους καιρούς, ὁ Γρηγόριος ἀνέπτυξε σημαντικὴ δράση. Ἤδη στὴ Σμύρνη ἀφοσιώθηκε στὸ κήρυγμα καὶ σὲ κοινωνικὴ δράση, εὐεργετικὴ γιὰ τὸ ποίμνιό του καὶ ἐνίσχυσε σημαντικὰ τὴν παιδεία. Τὴν ἀγάπη του γιὰ τὴν παιδεία καὶ τὸ φωτισμὸ τοῦ Γένους μέχρι τὸ μαρτύριό του δείχνουν οἱ σῳζόμενες Ἐγκύκλιοί του. Παράλληλα ἔδινε διέξοδο στὰ θεολογικὰ ἐνδιαφέροντά του, προσανατολίζοντάς τα στὸ διαφωτισμὸ τοῦ ποιμνίου του, τοποθετώντας ὅμως τὸ διαφωτιστικό του ἔργο στὰ πλαίσια τῆς ἑλληνορθόδοξης – ῥωμαϊκῆς παράδοσης, ποὺ καθορίστηκαν ἀπὸ τοὺς ἁγίους Πατέρες. Προσπαθεῖ ἔτσι νὰ ἐκλαϊκεύσῃ τὴν πατερικὴ γνώση γιὰ νὰ στηρίξῃ τὴν πίστη.
Γὶ᾽ αὐτὸ μεταφράζει καὶ ἐκδίδει τοὺς Περὶ Ἱερωσύνης λόγους τοῦ Ἱεροῦ Χρυσοστόμου. Στὴν Πόλη ἀργότερα θὰ ἐκδώσει στὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο τὰ Ἠθικὰ τοῦ Μ. Βασιλείου, ἐξήγηση τῶν ὁμιλιῶν του στὴν Ἑξαήμερο καὶ Κυριακοδρόμιο σὲ ἁπλὴ γλώσσα. Τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν παιδεία μένει ἀδιάπτωτο, ἐκφραζόμενο μὲ πλῆθος εὐεργετικῶν ἐνεργειῶν. Θέλει ὅμως διαφωτισμὸ ῥωμαϊκό, ἑλληνότροπο, καὶ γι᾽ αὐτὸ δὲν κρύβει τὴν ἐπιφυλακτικότητά του ἀπέναντι στὸν δυτικὸ διαφωτισμὸ καὶ τὸν προοδευτισμὸ τῆς ἐποχῆς, ὄχι γιὰ λόγους τυφλῆς συντηρητικότητας, ἀλλὰ κυρίως ἀπὸ τὴν ἐπιθυμία νὰ διασώσῃ τὴν ῥωμαϊκὴ παράδοση, στὴν ὁποία ὁλόκληρος ἀνῆκε καὶ τὴν ὁποία ἔβλεπε νὰ ἀπειλεῖται ἀπὸ ἰδεολογικὰ ῥεύματα, κατευθυνόμενα ἀπὸ τὴν Γαλλικὴ Ἐπανάσταση καὶ τὸν ἀντιχριστιανισμό της.
Στὴν Πόλη μερίμνησε γιὰ τὴ στέγαση τοῦ Πατριαρχείου, διαῤῥύθμισε τὸν πατριαρχικὸ ναό, ἐργάστηκε γιὰ τὴν ἀνόρθωση τοῦ ἠθικοῦ βίου. Κατὰ τὶς τρεῖς πατριαρχίες του ἐκδίδει πλῆθος τόμων, σιγγιλίων, ἐγκυκλίων, ἐπιστολῶν ποὺ ἀποβλέπουν στὴν εὐστάθεια τῆς Ἐκκλησίας. Ὑποδειγματικὴ θὰ εἶναι ἡ σταθερὴ προσήλωσή του στοὺς ἱεροὺς κανόνες καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ παράδοση. Ὀργανώνει τὴ λειτουργία τῆς Συνόδου τοῦ πατριαρχείου, μεριμνᾶ γιὰ τὴν παιδεία καὶ τὸ ἦθος τῶν εἰσερχομένων στὸν κλῆρο, ὄντας ὁ ἴδιος ὑψηλὸ παράδειγμα ἀσκητικοῦ βίου, σὲ σημεῖο ποὺ νὰ προκαλῇ γι᾽ αὐτὸ ἀντιδράσεις. Ἐπιδεικνύει παράλληλα θαυμαστὴ σύνεση καὶ ἀξιοπρέπεια ἀπέναντι στοὺς κρατοῦντες. Ἡ νομιμοφροσύνη του – τόσο σκανδαλιστικὴ γιὰ τοὺς ἐπικριτές του – δὲν μπορεῖ νὰ κατανοηθῇ καὶ ἑρμηνευθῇ ἔξω ἀπὸ τὴν διάθεσή του νὰ μὴν προκαλῇ ἐπεμβάσεις τῆς ἐξουσίας στὰ ἐσωτερικὰ τῆς Ἐθναρχίας. Ἀλλὰ καὶ τὰ οἰκονομικὰ προβλήματα τοῦ θρόνου τράβηξαν τὴν προσοχή του. Ἔλυσε μὲ ἐπιτυχία τὸ χρονίζον ζήτημα τῶν Κολλυβάδων, ῥύθμισε τὴ λειτουργία τῶν ναῶν, ἐνδιαφέρθηκε γιὰ τὰ ληξιαρχικὰ βιβλία καὶ τὸ Κιβώτιο τοῦ Ἐλέους, ἔλαβε εὔστοχες ἀποφάσεις γιὰ τὶς προικοδοσίες καὶ τοὺς ἀρραβῶνες, γιὰ τοὺς γάμους καὶ τὰ διαζύγια, τὴν ἀναδιοργάνωση τῶν μοναστηριῶν κ.λ.π. Ἔργο τεράστιο, θαυμαστὸ γιὰ μιὰ φύση ἀσκητική, ὅπως ὁ Γρηγόριος.
Στάση στὸ Ἐθνικὸ Ζήτημα
Ὁ Γρηγόριος ἀνέβηκε στὸν Πατριαρχικὸ θρόνο σὲ μιὰ κρίσιμη καὶ πολυτάραχη ἐποχὴ ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ τὴν κοσμογονία τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης καὶ τοὺς ναπολεόντειους πολέμους. Ἡ Ἱερὰ Συμμαχία διαμορφώνει τὴν ἀντίπερα ὄχθη καὶ ὁ εὐρωπαϊκὸς χῶρος συγκλονίζεται ἀδιάκοπα ἀπὸ τὶς σφοδρὲς συγκρούσεις καὶ τὴν πολυδαίδαλη δράση τῆς διπλωματίας. Ἡ ὀθωμανικὴ πολιτικὴ ἀναπροσανατολίζεται μὲ γρήγορο ῥυθμό, ὅπως καὶ ἡ ῥωσικὴ καὶ τὰ συμμαχικὰ μέτωπα ἀλλάζουν συνεχῶς ὄψη. Παράλληλα ἐξαπλώνονται στὴν Ἀνατολὴ οἱ ἐπαναστατικὲς (ὄχι μόνο πολιτικά) ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης καὶ ὁ ῥιζοσπαστικὸς ἀγγλογαλλικὸς διαφωτισμός, ὁ ὁποῖος μὲ τὴν ἐκρηκτικότητά του γίνεται γιὰ τοὺς Ἀνατολικοὺς σύμβολο τῆς ἀσέβειας καὶ τῆς ἀθεΐας. Οἱ καιροὶ ὅμως ἀλλάζουν καὶ γιὰ τοὺς ἴδιους τοὺς ὑπόδουλους Ῥωμιούς. Σημειώνεται μεγάλη πρόοδος στὸ ἐμπόριο καὶ στὴν παιδεία. Ἰδιαίτερα ἀναπτύσσονται οἱ κοινότητες τοῦ ἐξωτερικοῦ, ἀλλὰ καὶ ἐσωτερικὰ ὀργανώνεται ἡ αὐτοδιοίκηση καὶ ἡ ζωὴ τῶν κοινοτήτων. Ἀντίθετα τὰ ἐσωτερικὰ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας παρουσιάζουν πολλὰ προβλήματα.
Χαλάρωση καὶ ἀρρυθμία, ἀλλαξοπατριαρχίες, δράση τῶν ἱεραποστόλων καὶ τῆς ξένης προπαγάνδας, δημιουργοῦν ὅλα ἕνα κλίμα ἀντίξοο καὶ ἀπρόσφορο γιὰ ὁμαλῆ δημιουργικὴ πορεία. Σ᾽ αὐτὸ τὸ κλίμα ὅμως κλήθηκε νὰ κινηθῇ καὶ νὰ δράσῃ ὁ Γρηγόριος. Ἡ κριτικὴ ποὺ ἀναπτύχθηκε γύρω ἀπὸ τὴ δράση του, εἶναι τελείως ἀντιφατική. Κινεῖται μεταξὺ ἀπόλυτης ἐξιδανίκευσης καὶ ἀπόλυτης ἀπόῤῥιψης, γιατί καὶ στὴν περίπτωση τοῦ Γρηγορίου δὲν ἀποφεύχθηκε ἡ ἰδεολογικὴ ἑρμηνεία καὶ χρήση τῆς Ἱστορίας. Ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι ἡ κριτικὴ δὲν περιορίστηκε στὸ χῶρο τῆς ἱστορικῆς ἐπιστήμης, ἀλλὰ ἐπεκτάθηκε καὶ στὸν χῶρο τῆς (ἀνεύθυνης) μυθιστοριογραφίας – λογοτεχνίας, ἡ ὁποία τροφοδοτεῖ τὸ λαϊκὸ αἴσθημα καὶ δημιουργεῖ παραπλανητικὲς ἐντυπώσεις.
Για τὸν ἱστορικὸ ὅμως ὑπάρχει ἡ πραγματικότητα, ποὺ προσφέρεται γιὰ ἀνοικοδόμηση ἀντικειμενικῆς κρίσης, μὲ τὴν προϋπόθεση βέβαια τῆς ἀποδέσμευσης ἀπὸ τὶς ὁποιεσδήποτε θεολογικὲς δεσμεύσεις. Ἀκόμη ἀπαιτεῖται μετάθεση δική μας στὴν ἐποχὴ τοῦ Γρηγορίου καὶ ἐσωτερικὴ συμμετοχὴ στὴ μαρτυρικὴ πορεία του, γιατί στοὺς ὁποιουσδήποτε ἀναχρονισμοὺς δὲν βρίσκεται ἡ λύση.
Πρωτ. Γεώργιος. Δ. Μεταλληνός – Καθηγητὴς Παν/μιου