Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος κατήγετο ἐκ Ναζιανζοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἡ μήτηρ του Νόννα ἦτο εὐσεβὴς Χριστιανή, ἐνῷ ὁ πατήρ του ἦτο ἀρχικῶς ὀπαδὸς τοῦ συστήματος τῶν Ὑψισταρίων, ἑνὸς κράματος ἀπὸ ἰουδαϊκὰ καὶ ἐθνικὰ θρησκευτικὰ στοιχεῖα, καὶ εἰς τὸ ὁποῖο ἡ λατρεία τοῦ ὑψίστου Θεοῦ συνεδυάζετο τῇ λατρείᾳ τοῦ πυρός. Ἡ σύζυγός του διὰ προσευχῆς καὶ καθημερινῆς παρακινήσεως κατώρθωσε τὴν ἐπιστροφή του εἰς τὴν Χριστιανικὴ πίστη. Ἐβαπτίσθη λαβὼν τὸ ὄνομα Γρηγόριος. Ὀλίγο ἀργότερα ἐχειροτονήθη Ἐπίσκοπος Ναζιανζοῦ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος παρομοιάζει τοὺς γονεῖς του τῷ Ἀβραὰμ καὶ τῇ Σάῤῥα, ἐπειδὴ ἀπέκτησαν παιδιὰ εἰς προχωρημένην ἡλικία, ἦτοι τὴν Γοργονία, τὸν Γρηγόριο καὶ τὸν Καισάριο.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἐχειροτονήθηκε Πρεσβύτερος παρὰ τοῦ πατρός του καὶ Ἐπίσκοπος ἀπὸ τὸν φίλο του Βασίλειο. Ὑπῆρξε μεγάλος Θεολόγος. Στὴν ὑμνογραφία ἐξυμνεῖται κυρίως ὡς “τῶν θεολόγων ὁ νοῦς ὁ ἀκρότατος”. Ἡ Ἐκκλησία τὸν ἐτίμησε ἀπονέμοντάς του τὸν τίτλο τοῦ Θεολόγου, τὸν ὁποῖο ἐπεφύλαξε σὲ τρεῖς μόνον ἁγίους. Οἱ ἄλλοι δυὸ εἶναι ὁ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης καὶ ὁ ὅσιος Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἐκλήθη νὰ ἀναλάβῃ τὴν ἠγεσία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἰς μία δύσκολον ἐποχὴ, κατὰ τὴν ὁποία εἶχον ἐπικρατήσει οἱ αἱρετικοὶ Ἀρειανοὶ διὰ σαράντα χρόνια καὶ ἡ αὐτοκρατορικὴ αὐλὴ εὐνοοῦσε τὴν αἴρεσιν. Ἐκεῖ, παρὰ τὰς μεγάλας δυσκολίας, ἔλαμψε τὸ θεολογικό του χάρισμα, ἀλλὰ καὶ τὸ μεγαλεῖο τῆς ψυχῆς του. Ἐξεφώνησε τὰς περιφήμους περὶ θεολογίας ὁμιλίας του καὶ ὁ μικρὸς Ναὸς εἰς τὸν ὁποῖο ὁμιλοῦσε καὶ λειτουργοῦσε ὀνομάσθηκε Ἀναστασία, ἐπειδὴ ἀνέστησε τὸν θεῖο λόγο. Τελικῶς, ὁ αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος τοῦ παρέδωκε τὸν καθεδρικὸ Ναὸ καὶ ἡ Β´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος τὸν ἀνέδειξε Ἀρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως. Οἱ ἐχθροί του ὅμως ἔθεσαν θέμα ἀντικανονικότητος τῆς ἐγκαταστάσεώς του εἰς τὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπειδὴ τάχα κατεῖχε ἄλλην ἕδρα. Ἡ καταγγελία ὅμως αὕτη δὲν εὐσταθοῦσε, διότι οὐδέποτε ἐγκατεστάθη εἰς τὰ Σάσιμα. Ὅμως διὰ νὰ μὴ δημιουργηθῇ σχίσμα στὴν Ἐκκλησία, ἀνεχώρησε ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη, ἀφοῦ πρῶτα ἐξεφώνησε ἀπὸ τὴν προεδρικὴν ἕδρα τῆς Συνόδου ἕνα συγκινητικὸ λόγο, μὲ τὸν ὁποῖο ἀπεκάλυπτε ὅλο τὸ μεγαλεῖο τῆς πνευματικῆς του δυνάμεως. Εἶπε ὅτι ἐὰν ἦταν αὐτὸς αἴτιος τῆς διαιρέσεως, ἂς ἐῤῥίπτετο στὴν θάλασσα ὅπως ὁ Ἰωνᾶς, διὰ νὰ παύσῃ ἡ τρικυμία. Καὶ ἀπεχώρησε διὰ νὰ πάῃ νὰ βρῇ “τὴν φίλη του ἠσυχία”.
Ἡ ἁγία μνήμη του ἑορτάζεται τῇ 25ῃ Ἰανουαρίου. Ἐπίσης μετὰ τῶν ἁγίων Βασιλείου τοῦ Μεγάλου και Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, θεωρεῖται προστάτης τῆς παιδείας. Οἱ Τρεῖς Ἰεράρχαι ἑορτάζονται ἀπὸ κοινοῦ τῇ 30ῇ Ἰανουαρίου.