Ο Μ Ι Λ Ι Α
ΤΗΣ Α. Θ. ΠΑΝΑΓΙΟΤΗΤΟΣ
ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ
κ. κ. Β Α Ρ Θ Ο Λ Ο Μ Α Ι Ο Υ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΝ ΑΘΗΝΩΝ
(3 Φεβρουαρίου 2010)
«Ὁ ρόλος τῆς Ὀρθοδοξίας
εἰς τήν ἀντιμετώπισιν τῆς παγκοσμίου οἰκολογικῆς κρίσεως»
Ἱερώτατοι ἅγιοι ἀδελφοί,
Ἐλλογιμώτατε κ. Πρόεδρε τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν,
Ἐρίτιμοι κυρίαι καί ἀξιότιμοι κύριοι!
Ἡ εὐγενῶς ἀπευθυνθεῖσα πρόσκλησις πρός τήν ἡμετέραν Μετριότητα ὅπως ὁμιλήσῃ σήμερον ἀπό τοῦ βήματος τοῦ ἀνωτάτου πνευματικοῦ ἱδρύματος τῆς χώρας ταύτης παρέχει εἰς ἡμᾶς τήν εὐκαιρίαν νά μεταφέρωμεν πρός τήν ἐκλεκτήν αὐτήν ὁμήγυριν καί δι᾿ αὐτῆς πρός πάντα τόν πεφιλημένον Ἑλληνικόν λαόν τήν ἀγάπην καί τήν εὐλογίαν τῆς Μητρός Ἐκκλησίας, τοῦ ἱεροῦ αἰωνοβίου θεσμοῦ τοῦ Γένους, τοῦ ἱστορικοῦ καί μαρτυρικοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.
Εὐχαριστοῦμεν θερμῶς τούς ἀξιοτίμους ὀργανωτάς τῆς σημερινῆς ὁμιλίας διά τήν ἀπευθυνθεῖσαν εἰς ἡμᾶς πρόσκλησιν, ὡς καί τήν Ἀκαδημίαν Ἀθηνῶν διά τήν παραχώρησιν τοῦ βήματος αὐτῆς εἰς τήν ἡμετέραν Μετριότητα, τήν ὁποίαν ἔχει εὐμενῶς τιμήσει καί διά τῆς ἰδιότητος τοῦ ἐπιτίμου αὐτῆς μέλους.
Ἀγαπητοὶ παρόντες,
Ἀποτελεῖ πλέον κοινόν τόπον ἡ ἀναγνώρισις τῆς κρισιμότητος τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος, τό ὁποῖον ἀντιμετωπίζει σήμερον ἡ ἀνθρωπότης. Ἐπιστήμονες, πολιτικοί καί πάσης φύσεως μελετηταί τῶν φυσικῶν φαινομένων τοῦ πλανήτου μας συμπίπτουν εἰς τήν διαπίστωσιν ὅτι ἡ ζωή εἰς αὐτόν ἀπειλεῖται μέ καταστροφήν, ἐάν συνεχισθῇ ἡ παροῦσα κατάστασις. Ἡ συνεχιζομένη ἐξαφάνισις πολλῶν εἰδῶν, ἡ ἀποψίλωσις τῶν δασῶν, ἡ ραγδαία τῆξις τῶν πάγων τῆς Ἀρκτικῆς, ἡ συνεχιζομένη μόλυνσις τῆς ἀτμοσφαίρας καί αἱ σοβαραί κλιματικαί μεταβολαί, τάς ὁποίας προκαλεῖ τό λεγόμενον «φαινόμενον τοῦ θερμοκηπίου», πάντα ταῦτα σηματοδοτοῦν τόν σοβαρώτατον κίνδυνον, τόν ὁποῖον ἀντιμετωπίζει εἰς τάς ἡμέρας μας τό φυσικόν μας περιβάλλον. Ὁ Ὀργανισμός τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν προσπαθεῖ νά συνεγείρῃ τάς συνειδήσεις τῶν λαῶν καί νά ὁδηγήσῃ τάς κυβερνήσεις των -ἀνεπιτυχῶς, φεῦ(!), ὡς ἀπεδείχθη προσφάτως εἰς Κοπεγχάγην- εἰς τήν λῆψιν μέτρων, τά ὁποῖα θά περιορίζουν τά αἴτια τῆς ἐπικινδύνου ταύτης καταστάσεως. Πολλαί μή κυβερνητικαί ὀργανώσεις ἀξιεπαίνως ἀγωνίζονται ἐπίσης διά τήν διάσωσιν τοῦ πλανήτου μας. Οἱ πάντες ἀναγνωρίζομεν πλέον τήν κρισιμότητα τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος, ἄν καί, ἀκόμη καί τήν στιγμήν αὐτήν, ὀλίγοι καί ὀλίγα πράττομεν διά τήν ἀντιμετώπισίν του.
Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον δύναται ἐν ταπεινώσει νά καταθέσῃ ὅτι ἤδη εἰς χρόνον γενικῆς ἀδιαφορίας διεῖδε τόν ἐπερχόμενον κίνδυνον καί προσεπάθησε νά ὑψώσῃ τήν φωνήν του ποιούμενον ἔκκλησιν εἰς συνεργασίαν ὅλων τῶν πνευματικῶν δυνάμεων πρός ἀντιμετώπισιν τῆς ἐπερχομένης κρίσεως. Κατά τό ἔτος 1989, πρῶτον αὐτό ἐξ ὅλων τῶν Χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί θρησκευτικῶν δογμάτων, διά στόματος τοῦ ἀοιδίμου προκατόχου ἡμῶν Πατριάρχου Δημητρίου ἀπηύθυνε Μήνυμα πρός τούς ὀρθοδόξους πιστούς καί πάντα ἄνθρωπον καλῆς θελήσεως νά σεβασθοῦν τό φυσικόν περιβάλλον, περιορίζοντες τήν εὐδαιμονιστικήν μανίαν, ἡ ὁποία ἐπιθέτει βάρη δυσβάστακτα εἰς τήν φύσιν καί ἀνατρέπει τούς νόμους καί τόν ρυθμόν τῆς λειτουργίας της. Ὡς ὑπόδειγμα δέ συμπεριφορᾶς καί πηγήν ἐμπνεύσεως προέτεινε τό ἦθος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τό ὁποῖον διά τῆς λειτουργικῆς ζωῆς, ἡ ὁποία καθαγιάζει τήν κτίσιν, καί τῆς ἀσκητικῆς παραδόσεως, ἡ ὁποία περιορίζει εἰς τό ἄκρως ἀναγκαῖον τάς ἀπαιτήσεις τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τό φυσικόν του περιβάλλον, ἐπί αἰῶνας ἤδη διεμόρφωσε τήν δέουσαν στάσιν τοῦ ἀνθρώπου ἔναντι τῆς φύσεως. Διά τοῦ ἰδίου Μηνύματος ὁ ἀοίδιμος Πατριάρχης ἀνεκήρυττε τήν 1ην Σεπτεμβρίου ἐκάστου ἔτους, ἑορτήν τῆς Ἰνδίκτου εἰς τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, ὡς ἡμέραν προσευχῶν πάντων τῶν Ὀρθοδόξων διά τήν προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, καί ἀνέθετεν εἰς ἁγιορείτην ὑμνογράφον τήν σύνταξιν εἰδικῆς Ἱερᾶς, πρός τοῦτο, Ἀκολουθίας.
Ἀλλά δέν ἠρκέσθη εἰς τοῦτο τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον. Πρός κινητοποίησιν καί τῶν λοιπῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν συνεκάλεσε τό ἔτος 1991 Πανορθόδοξον Συνέδριον διά τήν προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος ἐν Κρήτῃ παρουσίᾳ καί τοῦ Πρίγκηπος Φιλίππου τοῦ Ἐδιμβούργου ὡς Προέδρου τοῦ Ταμείου Προστασίας διά τήν φύσιν (WWF). Ἐν συνεχείᾳ διωργάνωσε διά τῆς συνεργασίας τῆς Ὀργανώσεως «Κύκλος τῆς Πάτμου» σειράν διεθνῶν Συμποσίων ὑπό τήν αἰγίδα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί ἐξεχουσῶν προσωπικοτήτων, ὡς ὁ Πρίγκηψ Φίλιππος τοῦ Ἐδιμβούργου, οἱ ἑκάστοτε Πρόεδροι τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς καί ὁ Γενικός Γραμματεύς τοῦ ΟΗΕ. Τά Συμπόσια αὐτά διεξήχθησαν ἐν πλῷ εἰς τήν Πάτμον (1995), εἰς τήν Μαύρην Θάλασσαν (1997), εἰς τόν Δούναβιν (1999), εἰς τήν Ἀδριατικήν (2002), εἰς τήν Βαλτικήν (2003), εἰς τόν Ἀμαζόνιον (2006), εἰς τήν Ἀρκτικήν (2007) καί προσφάτως (2009) εἰς τόν ποταμόν Μισισσιπῆ τῶν Η.Π.Α. . Τά Συμπόσια διοργανώνει εἰδική ἐπιστημονική ἐπιτροπή, συμμετέχουν δέ εἰς αὐτά διακεκριμένοι ἐπιστήμονες καί θρησκευτικοί ἡγέται ἀπό τόν κόσμον, συσκεπτόμενοι καί ἀναζητοῦντες τρόπους συνεργασίας μεταξύ ἐπιστήμης καί θρησκείας πρός ἀντιμετώπισιν τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως. Ἡ διά τοῦ διεθνοῦς Τύπου προβολή τῶν Συμποσίων τούτων κατέστησεν αὐτά εὐρέως γνωστά, εἰς ἕν δέ ἐκ τούτων, τό τῆς Ἀδριατικῆς, ὁ ἀείμνηστος Πάπας τῆς Ρώμης Ἰωάννης Παῦλος Β’ καί ἡ ἡμετέρα Μετριότης ὑπεγράψαμεν ἀπό κοινοῦ Διακήρυξιν περί τῆς προστασίας τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, ἡ ὁποία μετεδόθη διά τῶν μέσων ἐπικοινωνίας διεθνῶς καί ἐσχολιάσθη εὐρέως.
Ἐκτός τούτων, καί πρός ἐνημέρωσιν τῶν κληρικῶν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί καλλιέργειαν οἰκολογικῆς συνειδήσεως μεταξύ τῶν πιστῶν διά τῆς κατηχήσεως καί τῆς ὅλης ποιμαντικῆς διακονίας, τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον διωργάνωσε σειράν οἰκολογικῶν σεμιναρίων ἐν Χάλκῃ, διά τῆς συμμετοχῆς ὀρθοδόξων κληρικῶν ἐκ διαφόρων χωρῶν καί Ἐκκλησιῶν. Ἐπί δέ τό πρακτικώτερον, ἀνεπτύχθησαν διάφοροι πρωτοβουλίαι, ὡς ἡ προώθησις τῆς βιολογικῆς γεωργίας καί κτηνοτροφίας εἰς Ἱεράς Μονάς, μέ ἐξέχον παράδειγμα τήν Ἱεράν Μονήν Χρυσοπηγῆς ἐν Χανίοις, ἡ οἰκολογική δασική διαχείρισις ἐν Ἁγίῳ Ὄρει κλπ. .
Αἱ οἰκολογικαί πρωτοβουλίαι τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου δέν περιορίζονται εἰς τήν διεξαγωγήν ἐπιστημονικῶν καί διαθρησκειακῶν συνεδρίων ἤ εἰς ἄλλας ἐνεργείας ὡς αἱ προμνημονευθεῖσαι. Ἡ διατύπωσις εἰδικωτέρων παρεμβάσεων καί ἐκκλήσεων δι᾿ οἰκολογικήν συνείδησιν καί ἐγρήγορσιν πρός τήν διεθνῆ κοινότητα ἀποτελεῖ διαρκές μέλημα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ὡς ἔκφρασιν τῆς ἀγωνίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας διά τήν οἰκολογικήν κρίσιν, ἀλλά καί ὡς μέσον ἀσκήσεως πιέσεως διά τήν ἀνάληψιν δράσεως ὑπό πάντων καί μάλιστα τῶν πρός τοῦτο ἁρμοδίων. Ἡ πλέον πρόσφατος τοιαύτη ἔκκλησις διετυπώθη τόν παρελθόντα Δεκέμβριον ἐξ ἀφορμῆς τῆς Παγκοσμίου Διασκέψεως διά τήν κλιματικήν ἀλλαγήν εἰς Κοπεγχάγην τῆς Δανίας. Διά προσωπικῆς μας ἐπιστολῆς πρός τούς ἡγέτας τῶν εἴκοσι ἐκ τῶν οἰκονομικῶς ἰσχυροτέρων, ἀλλά καί πλέον ρυπογόνων, κρατῶν ἐξεφράσαμεν τήν ἰδικήν μας ἀγωνίαν, ἀλλά καί τήν κραυγήν ἑκατομμυρίων συνανθρώπων μας ἀπό κάθε γωνίαν τῆς γῆς, διά τήν ἀνάγκην γενναίων δεσμεύσεων μειώσεως τῶν ἐκπομπῶν ἀερίων ρύπων, οἱ ὁποῖοι ἐπιδεινώνουν τήν κλιματικήν ἀλλαγήν. Δύο μῆνας ἐνωρίτερον, ἐπί τῇ εὐκαιρίᾳ τῆς προπαρασκευαστικῆς Διασκέψεως εἰς Μπανγκόκ τῆς Ταϋλάνδης, εἴχομεν ἐπίσης ἀποστείλει ἔκκλησιν πρός τήν διεθνῆ Κοινότητα διά τήν διατύπωσιν κατευθύνσεων πρός ἐπίτευξιν νομικῶς δεσμευτικῆς συμφωνίας εἰς Κοπεγχάγην. Ἄν καί, δυστυχῶς, δέν κατέστη δυνατή ἡ ἐπίτευξις τοιαύτης νομικῶς δεσμευτικῆς συμφωνίας εἰς τήν Διάσκεψιν τῆς Κοπεγχάγης, ἡ ἐντυπωσιακή διεθνής κινητοποίησις καί ἡ συμμετοχή πολλῶν ἐκ τῶν ἡγετῶν τῶν ἰσχυροτέρων κρατῶν, γεννοῦν τήν ἐλπίδα ὅτι ἡ φωνή ὅλων διά τήν ἀντιστροφήν τῆς καταστροφικῆς περιβαλλοντικῆς πορείας τῆς ἀνθρωπότητος θά ἐνισχυθῇ περαιτέρω καί θά γίνῃ σεβαστή. Εἰς τήν γενναίαν αὐτήν παγκόσμιον προσπάθειαν διά τήν ἀναχαίτισιν τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον θά συνεχίσῃ μέ προσήλωσιν καί συνέπειαν τήν συμβολήν του.
Ἀλλ᾿ εἰς τήν σκέψιν πολλῶν ἐξ ὑμῶν, ἐκλεκτή ὁμήγυρις, θά πλανᾶται ἴσως τό ἐρώτημα: ποίαν σχέσιν δύναται νά ἔχῃ ἔνας ἀμιγῶς ἐκκλησιαστικός θεσμός, ὡς εἶναι τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, τό ὁποῖον ἀπέχει σταθερῶς πάσης ἀναμίξεως εἰς τήν πολιτικήν, πρός τό οἰκολογικόν πρόβλημα; Δέν ἀποτελεῖ τό θέμα τοῦτο ἁρμοδιότητα τῶν κυβερνήσεων, τῶν ἐπιστημόνων καί τῶν τεχνοκρατῶν; Τί δύναται νά συνεισφέρῃ ἡ Ἐκκλησία εἰς τήν ἀντιμετώπισιν ἑνός τοιούτου προβλήματος;
Τό ἐρώτημα αὐτό δέν εἶναι δυνατόν νά ἀποδοθῇ παρά εἰς ἔλλειψιν κατανοήσεως τόσον τοῦ βαθυτέρου περιεχομένου τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως ὅσον καί τῆς ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν κόσμον. Ἐπ᾿ αὐτοῦ θεωροῦμεν ἀναγκαῖον νά ὑπενθυμίσωμεν τά ἀκόλουθα:
Ἐν πρώτοις, δέν πρέπει νά ἀγνοῆται οὔτε νά παραβλέπεται τό γεγονός ὅτι ἡ οἰκολογική κρίσις εἶναι εἰς τήν οὐσίαν της καί εἰς τήν γενεσιουργόν αἰτίαν της κρίσις πνευματική καί ἠθική. Ὑπάρχει μάλιστα καί ἡ ἄποψις ὅτι ὑπεύθυνος διά τήν ἐμφάνισιν τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως ἱστορικῶς εἶναι ὁ Χριστιανισμός, ὅπως αὐτός ἐξεφράσθη κυρίως εἰς τήν Δύσιν διά τῆς ἀναδείξεως τοῦ ἀνθρώπου εἰς κυρίαρχον τῆς φύσεως. Τήν γνώμην αὐτήν διετύπωσε πρῶτος ὁ Ἀμερικανός ἱστορικός Lynn White εἰς τό περιοδικόν Science τό 1967, ἀποτελεῖ δέ ἔκτοτε κοινῶς ἀποδεκτήν θέσιν τῶν ἀσχολουμένων περί τήν ἱστορίαν τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος. Κατά τήν ἄποψιν αὐτήν, ἡ Δυτική Ἐκκλησία καί Θεολογία, χρησιμοποιοῦσαι τήν βιβλικήν ρῆσιν τῆς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ πρός τούς πρωτοπλάστους: «αὐξάνεσθε καί πληθύνεσθε καί κατακυριεύσατε τῆς γῆς» (Γεν. 1, 28), παρώτρυναν τούς ἀνθρώπους νά χρησιμοποιοῦν τήν φύσιν ὡς κυρίαρχοι καί ἐξουσιασταί μέχρι τοιούτου σημείου ὥστε διά τοῦ Καλβινισμοῦ, τόν ὁποῖον, ὡς γνωστόν, ὁ Max Weber συνδέει πρός τήν γένεσιν καί ἀνάπτυξιν τοῦ καπιταλισμοῦ, ἡ φύσις νά ὑποταγῇ πλήρως εἰς τήν ἀπληστίαν τοῦ ἀνθρώπου διά τήν αὔξησιν καί συσσώρευσιν ὑλικῶν ἀγαθῶν. Οὕτω, συντελούντων καί ἄλλων παραγόντων εἰς τήν διαμόρφωσιν τῆς Δυτικῆς Θεολογίας, ὡς εἶναι ἡ ἀντίληψις περί τοῦ ἀνθρώπου ὡς τοῦ μόνου νοήμονος ὄντος, δυναμένου νά μεταχειρίζεται τόν ὑλικόν κόσμον ὡς οἱονεί πρώτην ὕλην διά τήν ἱκανοποίησιν τῶν ἀναγκῶν του, ἐφθάσαμεν εἰς τήν σημερινήν κατάστασιν, εἰς τήν ὁποίαν ἡ φύσις στενάζει κυριολεκτικῶς ὑπό τό πέλμα τοῦ ἀνθρώπου.
Ἐάν, συνεπῶς, ἡ θρησκεία ὑπό τήν συγκεκριμένην αὐτήν μορφήν κατώρθωσε νά ἐπηρεάσῃ τόσον βαθέως τόν ἄνθρωπον ὥστε νά ὁδηγηθῇ εἰς τήν παροῦσαν οἰκολογικήν κρίσιν, εἶναι προφανές ὅτι δύναται νά συντελέσῃ καί εἰς τήν θεραπείαν τοῦ κακοῦ, κατά τήν γνωστήν ρῆσιν: «ὁ τρώσας καί ἰάσεται». Πράγματι, ἡ Χριστιανική πίστις καί θεολογία διαθέτει καί τό ἀντίδοτον τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως, φρονοῦμεν δέ ὅτι τοῦτο ὅλως ἰδιαιτέρως ἰσχύει διά τήν Ὀρθόδοξον πίστιν καί θεολογίαν. Ἐπ᾿ αὐτοῦ αἱ ἀκόλουθοι παρατηρήσεις δύνανται νά χρησιμεύσουν ὡς ἐνδεικτικά στοιχεῖα τῆς προσφορᾶς, τήν ὁποίαν καλεῖται νά συνεισφέρῃ ἡ Ὀρθοδοξία εἰς τήν κοινήν προσπάθειαν ὑπερβάσεως τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως.
Πρώτιστον στοιχεῖον, χαρακτηριστικόν τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας, εἶναι ὅτι ὁ κόσμος, ὡς δημιουγηθείς ὑπό τοῦ Θεοῦ, καί μάλιστα «ἐκ τοῦ μηδενός», ἀποτελεῖ κτίσιν καί δωρεάν τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπον «ἐργάζεσθαι καί φυλάσσειν αὐτόν» (Γεν. 2, 15), ἐπ᾿ οὐδενί δέ λόγῳ ἰδιοκτησίαν τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι «οἰκονόμος» καί διαχειριστής τῆς κτίσεως καί δέν ἔχει τό δικαίωμα νά τήν χρησιμοποιῇ κατά τό δοκοῦν, πολλῷ δέ μᾶλλον νά τήν καταστρέφῃ. Ὁ κόσμος, κατά τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ἀποτελεῖ ἑνότητα ὄντων, τά ὁποῖα ἔχουν ἕκαστον τόν ἴδιον «λόγον», οἱ δέ «λόγοι τῶν ὄντων», ὅπως τούς ἀποκαλεῖ ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, συνιστοῦν ἑνιαῖον σύνολον, μίαν ἁρμονίαν, ἕνα «κόσμον», ὅπως προσφυῶς δηλώνει ὁ ὅρος οὗτος. Ἡ κοσμολογία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας δέν ἐπιτρέπει, συνεπῶς, καμμίαν ὑποτίμησιν τοῦ φυσικοῦ κόσμου ἀπό τόν ἄνθρωπον. Ἡ λογικότης τοῦ ἀνθρώπου δέν ὑπονοεῖ ὅτι τά ἄλλα ὄντα στεροῦνται «λόγου ὑπάρξεως». Ὡς δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ ὅλα τά ὄντα ἔχουν τόν ἰδικόν των «λόγον» ἐντός τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, ἐν τῷ ὁποίῳ καί ἑνοῦνται εἰς μίαν ἁρμονίαν. Κατ᾿ ἄλλους Πατέρας, ὡς οἱ Καππαδόκαι καί ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ Θεός διά τῶν ἐνεργειῶν Του διαπερνᾷ ὅλην τήν κτίσιν, καί, κατά συνέπειαν, ὑπάρχει τι τό ἱερόν εἰς ὅλα τά ὄντα. Τήν ἀντίληψιν αὐτήν περί τῆς ἱερότητος τοῦ ὑλικοῦ κόσμου ἐτόνισεν ἰδιαιτέρως ἡ Ὀρθόδοξος Παράδοσις ἐν συνδυασμῷ πρός τό μυστήριον τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως. Ἐπί τῆς βάσεως αὐτῆς ὑπεστηρίχθη καί ἡ προσκύνησις τῶν ἱερῶν εἰκόνων, ἡ ὁποία ἐδογματίσθη ἀπό τήν Ζ’ Οἰκουμενικήν Σύνοδον. Οὕτως, ὁ σθεναρός ὑπέρμαχος τῶν ἱερῶν εἰκόνων Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός τονίζει τήν ἱερότητα τῆς ὕλης διά τῆς γνωστῆς του ρήσεως: «καί σέβων οὐ παύσομαι τήν ὕλην, δι᾿ ἧς ἡ σωτηρία μου εἴργασται», ἀναφερόμενος εἰς τό γεγονός τῆς ἐνσαρκώσεως τοῦ Χριστοῦ. Ὁ σεβασμός, λοιπόν, τῶν ἱερῶν εἰκόνων, ὁ ὁποῖος εἶναι τόσον χαρακτηριστικός τῆς εὐλαβείας τῶν Ὀρθοδόξων, ἐνέχει τεραστίαν οἰκολογικήν σπουδαιότητα. Διά τῶν ἱερῶν εἰκόνων δηλοῦται σαφῶς ὅτι ὁ ὑλικός κόσμος μετέχει εἰς τήν ζωήν τοῦ ἰδίου τοῦ Θεοῦ διά τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος, ὡς τό κατ᾿ ἐξοχήν λογικόν ὄν τῆς Δημιουργίας, καλεῖται νά λάβῃ εἰς χεῖρας του τόν ὑλικόν κόσμον καί νά τόν ἀναπλάσῃ εἰς ὡραιότητα, ὅπως ἀκριβῶς συμβαίνει εἰς τήν Τέχνην. Τό λογικόν τοῦ ἀνθρώπου ἀναδεικνύεται ὄχι ὅταν κατακερματίζῃ τόν ὑλικόν κόσμον, διά νά ἀντλήσῃ ὀφέλη ἐξ αὐτοῦ, ἀλλά κυρίως ὅταν συνθέτῃ τά ἐπί μέρους ὄντα, διά νά τά ἀναδείξῃ εἰς «κόσμον», εἰς κάλλος καί ὡραιότητα, ἐγγίζουσαν, κατά τό δυνατόν, τό «ἄρρητον κάλλος» τοῦ ἰδίου τοῦ Θεοῦ. Εἰς μίαν τοιαύτην προσέγγισιν τοῦ κόσμου εἶναι φανερόν ὅτι δέν δύναται νά εἰσχωρήσῃ καμμία νοοτροπία εὐνοοῦσα τήν οἰκολογικήν καταστροφήν.
Τήν ἀντίληψιν αὐτήν περί ἱερότητος τοῦ ὑλικοῦ κόσμου ἀναδεικνύει ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ὅλως ἰδιαιτέρως καί κατ᾿ ἐξοχήν εἰς τήν τέλεσιν τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Δέν εἶναι τυχαῖον ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι Ναοί, ἀκολουθοῦντες τό πρότυπον τοῦ Βυζαντίου, εἶναι τόσον εἰς τήν ἀρχιτεκτονικήν των ὅσον καί εἰς τήν ἐσωτερικήν των διακόσμησιν ὑποδείγματα σεβασμοῦ τῆς ὕλης καί ἀναδείξεώς της εἰς ἔκφανσιν τῆς θείας ὡραιότητος. Ἀτυχῶς ἡ σημερινή ναοδομία ὑπό τήν ἐπίδρασιν τοῦ συγχρόνου πρακτικοῦ πνεύματος, χρησιμοποιεῖ κατά κόρον ὑλικά ἀνθρωπίνης καί τεχνολογικῆς κατασκευῆς, ἐνῷ ἡ γνησία Ὀρθόδοξος παράδοσις ἐλάμβανε τήν πρώτην ὕλην τῆς οἰκοδομῆς ἀπ᾿ εὐθείας ἀπό τήν φύσιν καί ἐφρόντιζεν ὥστε τό κτίσμα τοῦ ναοῦ νά μή ἐπιβάλλεται εἰς τόν φυσικόν περίγυρον, ἀλλά νά συνδέεται πρός αὐτόν καί νά τόν ἀναδεικνύῃ. Καί ὅπως ὁ Θεός «ἔκλινεν οὐρανούς καί κατέβη» γενόμενος ἄνθρωπος, ἔτσι καί ὁ ναός σκεπάζει ἀγαπητικῶς τόν φυσικόν χῶρον. Ἐν ἀντιθέσει πρός τόν γοτθικόν ναόν, ὁ ὁποῖος τείνει νά διασχίσῃ τόν οὐρανόν, ὁ Ὀρθόδοξος ναός ἁπλώνει στοργικῶς τήν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ εἰς ὅλην τήν κτίσιν. Ἐντός δέ τοῦ ναοῦ «τά πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανός τε καί γῆ καί τά καταχθόνια», καί ἀκούγεται ὁ ὕμνος «ἑορταζέσθω ἡ κτίσις», διά νά δηλωθῇ καί πάλιν κατά τόν πανηγυρικώτατον τρόπον ἡ οἰκολογική συνείδησις τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἡ συνείδησις αὐτή ἀποκορυφώνεται εἰς τό Ἱερόν Μυστήριον τῆς Θείας Εὐχαριστίας, τό ὁποῖον τελεῖται εἰς τούς ναούς αὐτούς. Ἐκεῖ κατά τήν ἱεράν στιγμήν τοῦ καθαγιασμοῦ τῶν τιμίων Δώρων ὁ ἄρτος καί ὁ οἶνος, τά δῶρα αὐτά τῆς ὑλικῆς κτίσεως, θά ἀνυψωθοῦν διά τῶν χειρῶν τοῦ λειτουργοῦ ἐκ μέρους ὅλης τῆς Ἐκκλησίας, διά νά «ἀναφερθοῦν», δηλαδή νά ἐπιστραφοῦν πάλιν εἰς τόν δωρητήν Δημιουργόν ὡς «τά σά ἐκ τῶν σῶν», τά ὁποῖα προσφέρομεν εἰς Αὐτόν «κατά πάντα καί διά πάντα». Αὐτή εἶναι ἡ κατ᾿ ἐξοχήν οἰκολογική στιγμή τῆς Ἐκκλησίας. Κατ᾿ αὐτήν ἀναγνωρίζεται ἐν εὐχαριστίᾳ ὅτι ὁ ὑλικός κόσμος εἶναι δῶρον καί ὄχι δικαίωμα, εἶναι ἱερός καί χρήζει σεβασμοῦ, καί κυρίως προορίζεται, διά τῆς καθόδου τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, νά γίνῃ «σῶμα τοῦ Χριστοῦ», διά νά μοιρασθῇ καί τραφῇ καί ζήσῃ δι᾿ αὐτοῦ ὁ κόσμος. Μέ τόν τρόπον αὐτόν ἡ Θεία Εὐχαριστία συνδέει τήν οἰκολογίαν μετά τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης. Ἡ κτίσις τοῦ Θεοῦ δέν ἀνήκει μόνον εἰς τόν Θεόν, ἀλλά καί εἰς τούς συνανθρώπους μας. Ὅταν τήν ἀναφέρωμεν εἰς τόν Θεόν, ἐπιστρέφει εἰς ἡμᾶς ὡς δῶρον τό ὁποῖον ὅμως ὀφείλομεν νά κοινωνήσωμεν μετά τῶν ἄλλων! Πλήττεται οὕτω εἰς τήν ρίζαν του ὁ ἀτομισμός, ὁ ὁποῖος ἄλλωστε καί συντηρεῖ καί συνοδεύει πάντοτε τήν οἰκολογικήν κρίσιν.
Τέλος, δέον νά ὑπομνησθῇ ἡ οἰκολογική σημασία ἑνός ἄλλου στοιχείου τῆς Ὀρθοδόξου παραδόσεως. Πρόκειται περί τῆς σπουδαιότητος τοῦ ἀσκητικοῦ πνεύματος, τό ὁποῖον ὅλως ἰδιαιτέρως ἐκαλλιέργησεν ἡ Ὀρθοδοξία. Ὁ ἀσκητισμός κακῶς ἐκλαμβάνεται πολλάκις ὡς στάσις ἐναντίον τῆς ὕλης καί τοῦ σώματος. Ὅλως ἀντιθέτως, οἱ μεγάλοι ἀσκηταί προσήγγιζον τό σῶμα ὡς ἱερόν, ὡς «ναόν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», κατά τήν διδασκαλίαν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου. Ἡ νηστεία δέν ἀπέβλεπεν εἰς τήν ταπείνωσιν τοῦ σώματος ἀλλ᾿ εἰς τήν κάθαρσίν του ἀπό τό πάθος τῆς φιλαυτίας, τό ὁποῖον ἀποτελεῖ πηγήν ὅλων τῶν παθῶν. Μέ τήν νηστείαν δέν καταπολεμεῖται τό σῶμα, ἀλλά ἡ φιλαυτία. Καί ποῖος θά ἠδύνατο νά ἀρνηθῇ τό γεγονός ὅτι ἡ οἰκολογική κρίσις συνδέεται ἀρρήκτως πρός τόν εὐδαιμονισμόν, τόν καταναλωτισμόν, τήν μανίαν συσσωρεύσεως ἀγαθῶν; Χωρίς ἀσκητικόν ἦθος δυσκόλως θά ἠμπορέσῃ ὁ ἄνθρωπος νά ὑπερβῇ τήν οἰκολογικήν κρίσιν. Ὅσην ἐπινοητικότητα καί ἄν ἐπιστρατεύσῃ, ὁ εὐδαιμονισμός θά ὀρθώνεται ἐμπόδιον εἰς τήν λύσιν τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος. Τά ἀγαθά τῆς κτίσεως, διά νά ἱκανοποιήσουν τήν ἀπληστίαν τοῦ ἀνθρώπου θά πρέπει νά αὐξάνωνται διαρκῶς, πρᾶγμα ἀδύνατον χωρίς νά πιεσθῇ ἡ φύσις νά προσφέρῃ περισσότερα ὅσων δύναται ἤ ὅσων οἱ φυσικοί νόμοι τῆς ἐπιτρέπουν. Ἡ φύσις ἔχει τά ὅριά της. Ὁ ἄνθρωπος δέν δύναται νά τά παραβιάσῃ. Τό τίμημα τῆς ὕβρεως θά εἶναι βαρύ, καί ἤδη καταβάλλεται, ἀτυχῶς δέ θά καταβληθῇ καί ἀπό τάς ἑπομένας γενεάς, αἱ ὁποῖαι δέν εὐθύνονται διά τήν ὕβριν.
Κυρίαι καί κύριοι,
Προσεπαθήσαμεν ἐντός τοῦ περιωρισμένου χρόνου τῆς ὁμιλίας αὐτῆς νά ἐκθέσωμεν ἐνώπιόν σας τόσον τό τί ὅσον καί τό διατί πράττει τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον διά τήν ἀπό κοινοῦ μετά τῶν ἄλλων ἁρμοδίων φορέων ἀντιμετώπισιν τῆς οἰκολογικῆς κρίσεως τῶν ἡμερῶν μας. Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἐξ ἀρχῆς καί ἐκ τῶν πρώτων διέγνωσε τήν σοβαρότητα τοῦ προβλήματος καί ἔσπευσε νά συμβάλῃ δι᾿ ὅσων πνευματικῶν δυνάμεων διαθέτει εἰς τήν ἀντιμετώπισίν του. Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον φρονεῖ ὅτι λόγῳ τῆς φύσεως καί τῶν βαθυτέρων αἰτίων τοῦ προβλήματος δέν ἀρκεῖ διά τήν ἀντιμετώπισίν του ἡ συμβολή τῆς ἐπιστήμης καί τῆς πολιτικῆς, ἀλλ᾿ ἀπαιτεῖται ἡ ἀφύπνισις τῶν συνειδήσεων καί ἡ κατανόησις καί σύμπραξις πάντων τῶν ἀνθρώπων. Τοῦτο ἰσχύει ὅλως ἰδιαιτέρως εἰς τάς δημοκρατικάς κοινωνίας, εἰς τάς ὁποίας οὐδεμία πολιτική δύναται νά τελεσφορήσῃ χωρίς τήν εὐρεῖαν λαϊκήν καί κοινωνικήν συγκατάθεσιν. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἐκ τῆς φύσεώς της ἄμεσον πρόσβασιν εἰς τάς συνειδήσεις μεγάλου μέρους τῶν ἀνθρώπων (ἄς μή λησμονῶμεν ὅτι εἰς ὅλον τόν πλανήτην τό 80%, τοὐλάχιστον, τῶν ἀνθρώπων ἀνήκουν εἰς κάποιαν θρησκείαν). Δοθέντος μάλιστα ὅτι, ὅπως ἤδη ἐτονίσαμεν, τό οἰκολογικόν πρόβλημα δέν εἶναι ἄμοιρον θεολογικῶν καί ἠθικῶν διαστάσεων, ἡ Ἐκκλησία καλεῖται νά συνεργασθῇ μέ ὅλας τάς ἄλλας πνευματικάς δυνάμεις τῆς παγκοσμίου κοινωνίας, διά νά ἀναστραφῇ ἡ καταστροφική πορεία, τήν ὁποίαν ἀκολουθεῖ ἡ ἀνθρωπότης ὡς πρός τό φλέγον θέμα τῆς προστασίας τοῦ περιβάλλοντος. Ἡ συμβολή αὐτή τῆς Ἐκκλησίας, καί μάλιστα τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀναγνωρίζεται διαρκῶς καί περισσότερον ὡς ἀναγκαία καί χρήσιμος, καί τοῦτο ἐπιβάλλει εἰς τήν Ἐκκλησίαν τό χρέος νά ἐντείνῃ τήν συμμετοχήν της εἰς τόν κοινόν αὐτόν παγκόσμιον ἀγῶνα διά τήν διάσωσιν τῆς Δημιουργίας τοῦ Θεοῦ.
Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον μέ τάς ταπεινάς αὐτοῦ δυνάμεις καταθέτει τήν ἰδικήν του συμβολήν. Ἀλλά τό ἔργον του αὐτό δέν εἶναι εὐχερές. Ἔχει ἀτυχῶς ἑδραιωθῆ ἡ ἀντίληψις, ἀκόμη καί μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων, ὅτι ἡ Ἐκκλησία δέον νά ἀσχολῆται περί ἄλλα θέματα, περισσότερον δῆθεν πνευματικά, ὡς ἐάν ἡ προστασία τῆς Δημιουργίας τοῦ Θεοῦ ἀπό τήν καταστροφήν, τήν ὁποίαν ἐπιφέρει ἡ ἀπληστία τοῦ ἀνθρώπου, νά μή ἦτο θέμα «πνευματικόν». Εἶναι χαρακτηριστικόν ὅτι ἀκόμη δέν θεωρεῖται, τόσον ἀπό τούς πιστούς ὅσον καί ἀπό τούς ἰδίους τούς κληρικούς, ἡ μόλυνσις καί καταστροφή τοῦ περιβάλλοντος ὡς ἁμαρτία. Ποῖος πνευματικός ἐπέβαλέ ποτε ἐπιτίμιον διά τήν μόλυνσιν τοῦ περιβάλλοντος; Σπανία, ἴσως καί μοναδική, περίπτωσις ἀναφέρεται ἡ τοῦ μακαριστοῦ Γέροντος Ἀμφιλοχίου ἐν τῇ νήσῳ Πάτμῳ, ὁ ὁποῖος, μάλιστα πρίν ἤ ἐμφανισθῆ ὀξύ τό οἰκολογικόν πρόβλημα, ἐπέβαλλεν ὡς ἐπιτίμιον εἰς τούς ἐξομολογουμένους, νά φυτεύσουν ἕνα δένδρον! Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἀτυχῶς ἐν πολλοῖς κατατρέχεται ὑπό τινος ἐσωστρεφείας, περιοριζομένη συνήθως εἰς τήν ἐπίλυσιν τῶν ἐσωτερικῶν της προβλημάτων, κωφεύουσα, ἐνίοτε ὑπό τήν πίεσιν φονταμενταλιστικῶν κύκλων, εἰς τάς ἐκκλήσεις διά συνεργασίαν καί καταλλαγήν, ὡς ἐάν μή ἦτο δυνατόν νά διατηρήσῃ ἀλώβητον τήν ταυτότητά της, ἐάν ἀνοίξῃ καί τείνῃ τάς χεῖρας της εἰς συνεργασίαν μετά τῶν ἄλλων. Ἀλλ᾿ ὁ ὄντως μέγας πλοῦτος τῆς Ὀρθοδοξίας δέν τῆς ἐδόθη πρός συντήρησιν. Ὀφείλει ἡ Ὀρθοδοξία νά χρησιμοποιήσῃ τήν παράδοσίν της, τόν θεολογικόν καί πνευματικόν της θησαυρόν, διά νά ἀντιμετωπίσῃ ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος τά φλέγοντα ὑπαρξιακά προβλήματά του. Καί ἡ παγκόσμιος οἰκολογική κρίσις, τήν ὁποίαν διερχόμεθα, ἀποτελεῖ, χωρίς ἀμφιβολίαν, πρόβλημα ἐκ τῶν πλέον ζωτικῶν ὅσον καί ἐπειγόντων. Ἡ Ὀρθοδοξία ὀφείλει καί ἠμπορεῖ νά πράξῃ ἀκόμη περισσότερα διά τήν ἀντιμετώπισίν του.
Ταῦτα, «ἀπό τό χρέος μή κινοῦν», κατά τήν φράσιν τοῦ μεγάλου μας ποιητοῦ, τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον φρονεῖ καί πράττει ὡς ταπεινήν συμβολήν εἰς τήν προστασίαν τῆς Δημιουργίας τοῦ Θεοῦ. Ἡ οἰκολογική κρίσις, ὅμως, δέν θά ἀντιμετωπισθῇ χωρίς τήν συμβολήν ὅλων ἀνεξαιρέτως, τῶν ἀνθρώπων κάθε θρησκεύματος καί κάθε φυλῆς. Ἀπό τοῦ ὑψηλοῦ αὐτοῦ βήματος καλοῦμεν καί παρακαλοῦμεν κάθε ἄνθρωπον καλῆς θελήσεως νά σεβασθῇ τό μέγα τοῦτο δῶρον τοῦ Θεοῦ, τό φυσικόν μας περιβάλλον. Τοῦτο ἀποτελεῖ εὐθύνην ὅλων μας ἔναντι τοῦ Θεοῦ καί ἔναντι τῶν γενεῶν, αἱ ὁποῖαι ἔρχονται.
Σᾶς εὐχαριστοῦμεν.