Ἐλλογιμώτατε κύριε Πρύτανι,
Ἐλλογιμώτατοι κύριοι Καθηγηταί,
Ἱερώτατε Μητροπολῖτα Κορέας καί ἀγαπητέ ἀδελφέ ἐν Χριστῷ κύριε Σωτήριε,
Ἱερώτατοι, τίμιον πρεσβυτέριον,
Ἐξοχώτατοι Ἄρχοντες,
Ἀγαπητοί φοιτηταί καί φοιτήτριαι,
Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά,

Σᾶς εὐχαριστοῦμεν, κύριε Πρύτανι, διά τήν εὐγενικήν σας πρόσκλησιν νά ὁμιλήσωμεν εἰς αὐτό τό σεβαστόν σῶμα πνευματικῶν ἀνθρώπων, φοιτητῶν καί ἐραστῶν τῆς γνώσεως τοῦ ὡραίου αὐτοῦ Πανεπιστημίου. Ἐμφανιζόμεθα ἐνώπιόν σας ὡς ἕν πρόσωπον τό ὁποῖον ἀντιπροσωπεύει τρεῖς ὀντότητας: ἕν σύγχρονον κράτος, ἕν παλαιόν καί ἱστορικόν γένος, καί μίαν ζῶσαν πίστιν -τήν πίστιν τῆς Ὀρθοδόξου Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας. Εἴμεθα πολίτης τῆς Τουρκίας, καταγόμεθα ἐξ Ἑλλήνων προγόνων καί ταὐτοχρόνως εἴμεθα μέλος, διάκονος καί πρῶτος τῇ τάξει τῶν Ἀρχιερέων, (ἄλλως Προκαθήμενος, ἤ ὡς συνηθίζεται: Οἰκουμενικός Πατριάρχης) τῆς Χριστιανικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Αἰσθανόμεθα ὅτι ἡ τιμητική πρόσκλησίς σας καί ἡ τιμητική ἀπονομή εἰς τήν ἡμετέραν Μετριότητα τῆς ἐπιζήλου διακρίσεως τοῦ ἐπιτίμου διδάκτορος τοῦ ὑμετέρου Πανεπιστημίου ἀντανακλᾷ καί εἰς τάς τρεῖς αὐτάς ἰδιότητας καί ἰδίᾳ εἰς τήν τελευταίαν, ὑπό τήν ὁποίαν πραγματοποιοῦμεν τήν ἐπίσημον αὐτήν ἐπίσκεψιν εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἱεράν Μητρόπολιν Κορέας καί τήν ἱστορικήν, φιλοπρόοδον καί ἔντιμον χώραν σας.

Πέραν τῶν θερμῶν εὐχαριστιῶν ἡμῶν διά τήν ἐν τῷ προσώπῳ ἡμῶν τίμησιν τοῦ ὑπερχιλιοχρόνου θεσμοῦ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, αἰσθανόμεθα ὅτι ἔχομεν τήν ὑποχρέωσιν νά σᾶς προσφέρωμεν ὡς ταπεινόν ἀντίδωρον ἁπλᾶς καί ταπεινάς τινας σκέψεις σχετικάς πρός τήν οἰκουμενικότητα ἤ παγκοσμιότητα τοῦ ἑλληνικοῦ καί τοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος, τῶν ὁποίων εἴμεθα ἐν τῷ μέτρῳ τοῦ δυνατοῦ ἐκφρασταί.

Ὁ Χριστιανισμός καί ὁ Ἑλληνισμός ἀποτελοῦν βεβαίως δύο διαφορετικούς τρόπους θεάσεως καί ἀντιλήψεως τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀνθρώπου, τῆς ἱστορίας καί τοῦ κόσμου.

Ἐν τούτοις, αἱ ἀντιλήψεις αὗται ἔχουν ἤδη συζευχθῆ εἰς μίαν σύνθεσιν ἀπό τῆς ἐποχῆς ἰδίᾳ τῶν Καππαδοκῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καί ἄλλων. Νομίζομεν ὅτι αἱ σχετικαί ἀπόψεις καί πεποιθήσεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὡς ἀρχικῶς εἶχον καί ὡς διεμορφώθησαν μετά τήν εἰς ὡρισμένον βαθμόν συγχώνευσιν αὐτῶν, ἐνδιαφέρουν τό περίδοξον Πανεπιστήμιόν σας, τό εἰδικευόμενον εἰς σπουδάς ἀφορώσας τούς ἐκτός τῆς χώρας σας πολιτισμούς καί τρόπους σκέψεως.
Ἐπιτρέψατε ἡμῖν, λοιπόν, ὡρισμένας παρατηρήσεις ἐπί δύο διαπλεκομένων θεμάτων: Πρῶτον, διά τήν σημασίαν καί τήν σπουδαιότητα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὡς ἱστορικοῦ, πνευματικοῦ καί πολιτιστικοῦ φαινομένου, καί, δεύτερον, διά τήν οἰκουμενικήν διάστασιν τῆς Χριστιανικῆς Ὀρθοδόξου πίστεως εἰς τόν σύγχρονον κόσμον μας.

Α. Ὁ Ἑλληνισμός, ὡς πολιτιστική παράδοσις, ὡς γλῶσσα καί φιλοσοφία καί ὡς ἱστορική πραγματικότης, εἶναι συνάμα σύγχρονος καί ἀρχαῖος. Ὅπου καί ἄν εὑρεθοῦν Ἕλληνες εἰς αὐτόν τόν πλανήτην ὁμιλοῦν μίαν γλῶσσαν ἡ ὁποία διαθέτει μίαν ἀδιάκοπον συνέχειαν τοὐλάχιστον τεσσάρων χιλιάδων ἐτῶν καί κατέχει ἕν ἦθος, τό ὁποῖον φέρει στοιχεῖα τῆς ἀρχαίας, τῆς μεσαιωνικῆς καί τῆς συγχρόνου ἐποχῆς. Αἱ ἀξίαι καί αἱ ἀρχαί τοῦ Ἑλληνισμοῦ, πολιτικαί (δημοκρατία), πολιτισμικαί (ἐπιστήμη, τέχνη, φιλοσοφία), ἤ ἀκόμη καί θρησκευτικαί (ἀγαθότης τοῦ Θεοῦ), ἔχουν φύσιν διαχρονικήν καί σημασίαν οἰκουμενικήν. Αἱ εἰδικώτεραι ἀρχαί τῆς ἐλευθερίας τοῦ λόγου, τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, τοῦ διαλόγου, τῆς ὑπερβάσεως τοῦ φυλετισμοῦ διά τῆς προσλήψεως τῶν καλῶν στοιχείων ἀπό τούς ἄλλους πολιτισμούς, τῆς ἀμοιβαιότητος, τῆς ἱστορικῆς καί προσωπικῆς αὐτογνωσίας (γνῶθι σαὐτόν), τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων (ξένιος Ζεύς) καί ἐν γένει τῶν ἄλλων (ἑλληνιστικαί συζεύξεις καί ἀποδοχαί) καί πλεῖστα ἄλλα συνιστοῦν τάς πλέον προοδευτικάς ἀντιλήψεις καί ἐξακολουθοῦν νά ἔχουν ἠθικόν κῦρος καί ἰσχύν καί παγκόσμιον ἀποδοχήν μέχρι σήμερον.

Ἐάν ἀντιπαραβάλλετε τάς ἀρχάς ταύτας πρός τάς ἐπικρατησάσας κατά καιρούς καί τόπους εἰς ἄλλους πολιτισμούς, ὡς ὁ ἄκρατος φυλετισμός, αἱ ἐκ γενετῆς ταξικαί διακρίσεις, ἡ θεώρησις τοῦ ἀτόμου ὡς ἀπροσώπου μορίου ἀνθρωπίνης μάζης, ὁ ἰδεολογικός φανατισμός καί ἡ μισαλλοδοξία, ἡ καταστροφική τῶν ἄλλων διάθεσις, ἡ ἀπόλυτος ἐξουσία ἀνθρώπου ἐπ᾽ ἄνθρωπον, ἡ ἀντίληψις περί τῆς γυναικός ὡς πράγματος (res), καί ἄλλαι παρόμοιαι, ἀντιλαμβάνεσθε ἀμέσως τήν ἠθικήν ὑπεροχήν τῶν ἑλληνικῶν ἀξιῶν ὡς συνόλου.

Διά τῶν λόγων αὐτῶν δέν ὑποτιμῶμεν βεβαίως τά ἐπιτεύγματα τῶν ἄλλων πολιτισμῶν καί ἰδίᾳ τῶν πολιτισμῶν τῆς Ἀνατολῆς, οἱ ὁποῖοι ἔχουν νά ἐπιδείξουν σπουδαῖα καί ἀξιοθαύμαστα ἔργα καί ἰδέας εἰς διαφόρους τομεῖς, ἀλλά θέλομεν νά τονίσωμεν τήν καθολικότητα τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ὁ ὁποῖος ἐπηρέασεν ἀρχικῶς τόν Ρωμαϊκόν, διεδόθη εἰς τήν Ἀσίαν καί τάς μεσογειακάς καί παρευξεινίους χώρας, διεμόρφωσε, μέσῳ τοῦ Χριστιανισμοῦ, τούς Σλαβικούς πολιτισμούς καί μέσῳ τῆς Ἀναγεννήσεως τόν Εὐρωαμερικανικόν, δι᾽ αὐτοῦ δέ ἀσκεῖ σήμερον ἐπήρειαν ἐφ᾽ ὅλης τῆς ἀνθρωπότητος.

Εἰδικῶς εἰς τόν θρησκευτικόν χῶρον, ἡ πεποίθησις τῶν προηγμένων πνευματικῶς ἐκ τῶν ἑλλήνων διανοουμένων ὅτι ὑπάρχει εἷς ἄναρχος καί ἄπειρος Θεός μή ὑποκείμενος εἰς περιγραφήν καί εἰς σύλληψιν διά τῆς ἀνθρωπίνης φαντασίας, ἄπειρος καί ἀπέραντος, ὁ Ὁποῖος «τοῖς ποιήμασι νοούμενος καθορᾶται», περιέχουσα ὑπέρβασιν τοῦ ἁπλοϊκοῦ Ὀλυμπικοῦ δωδεκαθέου, ἀποτελεῖ τήν πλέον προηγμένην προχριστιανικήν ἀντίληψιν περί τοῦ Θεοῦ.

Παραλλήλως, ἡ πεποίθησις ὅτι τό ἀνθρώπινον πρόσωπον εὑρίσκεται εἰς μίαν συνεχῆ κοινωνίαν καί συνεργασίαν μετά τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ, εἶναι μία ἀκόμη ἀπό τάς ἀρχάς τῆς Ἑλληνικῆς θρησκευτικῆς παραδόσεως, τήν ὁποίαν δυνάμεθα νά ἀνεύρωμεν ἤδη εἰς τήν ὁμηρικήν ἐποχήν τῶν ἀρχῶν τῆς πρώτης πρό Χριστοῦ χιλιετηρίδος.

Ἀλλ᾽ εἶναι προτιμότερον νά ρίψωμεν ἕν ἐρευνητικόν βλέμμα εἰς τά διαδοχικά βήματα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς σκέψεως καί φιλοσοφίας. Ὅλα ἀποδίδουν μίαν ἐξελικτικήν πορείαν, ἡ ὁποία καθορίζεται ἀπό τήν συνεχῆ ἀναζήτησιν. Ὁ νοῦς συνεχῶς ἀμφισβητεῖ ὅσα ἔχει ἀποδεχθῆ, σκέπτεται, ἀναθεωρεῖ, προχωρεῖ, ἀποδέχεται νέας ἀπόψεις, ἵνα ἀμφισβητήσῃ μετ᾽ ὀλίγον καί αὐτάς. Διαλέγεται μέ ὅλας τάς ἀντιλήψεις τάς ὁποίας συναντᾷ ὁπουδήποτε, ἐλέγχει κριτικῶς αὐτάς, γονιμοποιεῖται ἀπό ὡρισμένας, ἀπορρίπτει ἄλλας, ἀλλά οὐδέποτε μένει ἀκίνητος, οὐδέποτε φοβεῖται νά συλλογισθῇ ἐλευθέρως καί κριτικῶς καί ἐπί θεμάτων θεωρουμένων ὡς ἀθίκτων ὑπό τῶν πολλῶν ἤ ἐπικινδύνων.

Ὅλη αὐτή ἡ θρησκευτική καί φιλοσοφική σκέψις ἐπηρέαζε καί τούς πολιτικούς θεσμούς καί τάς σχέσεις τῶν πολιτῶν πρός τε τήν ἡγεσίαν αὐτῶν καί πρός ἀλλήλους. Ὅλος ὁ Ἑλληνικός πολιτισμός ἦτο καί εἶναι ἀπαύγασμα καί λάμψις τῶν ἑκάστοτε ἐπικρατουσῶν θρησκευτικῶν καί φιλοσοφικῶν ἀντιλήψεων.

Παρά τό ἐπισφαλές τοῦ ἐγχειρήματος τῆς ὁριοθετήσεως περιόδων εἰς τήν ἐξελικτικήν πορείαν τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, δυνάμεθα νά διακρίνωμεν ὡρισμένας φάσεις.
Κατά τήν πρώϊμον περίοδον λατρεύεται ἡ φύσις καί ἐπικρατεῖ ἡ μαγική θρησκευτική ἀντίληψις, ἡ ὁποία συνιστᾷ τήν κατωτέραν θρησκείαν. Γίνεται προσπάθεια νά ἐξευμενισθοῦν καί νά χρησιμοποιηθοῦν φυσικαί ἤ δαιμονικαί δυνάμεις διά τήν «εὐδαιμονίαν» τοῦ ἀνθρώπου. Εἶναι χαρακτηριστικόν ὅτι εἰς τήν ἑλληνικήν γλῶσσαν ἐφευρίσκεται ὁ ὅρος «εὐδαιμονία», δηλαδή ἀγαθῶν πνευμάτων ἐπικράτησις, διά νά δηλωθῇ ἡ εὐτυχία, ἡ σήμερον καλουμένη εὐημερία.

Ἐν συνεχείᾳ ἐπικρατεῖ ὁ ἀνθρωπομορφισμός, ἡ λατρεία τοῦ ὀλυμπικοῦ δωδεκαθέου καί ἄλλων ὑποδεεστέρων θεοτήτων, ὅπως εἶναι γνωστόν εἰς ἡμᾶς κυρίως ἀπό τά ἔργα τοῦ Ὁμήρου καί τοῦ Ἡσιόδου. Ἐδῶ ἔχομεν ἐνσάρκωσιν τῶν ἀνθρωπίνων ἐπιθυμιῶν διά ἀθανασίαν, δύναμιν, ὑγείαν καί εὐημερίαν. Οἱ Θεοί τοῦ δωδεκαθέου εἶναι ὡς οἱ ἄνθρωποι, μάλιστα δέ, ὡς διασώζει ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας, εἶναι κατά τήν ἄποψιν τῶν Φοινίκων θεοποιηθέντες ὑπό τῶν συνανθρώπων των ἄνθρωποι.

Εἰς τήν ἀντίληψιν αὐτήν ἀντιτίθενται οἱ Ἴωνες φυσικοί, οἱ ὁποῖοι ἀρνοῦνται τήν θρησκευτικήν ἑρμηνείαν τοῦ κόσμου. Προσπαθοῦν νά ἀνεύρουν τήν ἀρχικήν αἰτίαν αὐτοῦ ἐντός τῶν στοιχείων τῆς φύσεως καί προτείνουν ὡς τοιαύτην τό ὕδωρ (Θαλῆς ὁ Μιλήσιος), τόν ἀέρα (Ἀναξιμένης), τό ἄπειρον (Ἀναξίμανδρος), καί ἄλλοι ἄλλα.

Ἐν συνεχείᾳ ἐμφανίζεται ἡ ὀργιαστική φάσις τῆς θρησκείας καί ὁ μυστικισμός, ὅπως ἐκφράζονται ἀπό τόν Διόνυσον, τούς Ὀρφικούς καί τόν Πυθαγόραν, οἱ ὁποῖοι φέρουν τόν Θεόν ἐντός τοῦ ἀνθρώπου καί ἐνδιαφέρονται κυρίως διά τήν ἀντιμετώπισιν τοῦ πόνου καί διά τήν μέθεξιν εἰς μίαν ἄλλην κατάστασιν τοῦ ἀνθρώπου, κατά τήν ὁποίαν οὗτος φέρεται ὑπό τοῦ πνεύματος.

Εἰς τάς ἰδέας καί καταστάσεις αὐτάς ἀντιστρατεύεται ἡ ὀντολογική ἑρμηνεία τῆς φύσεως, ἡ ὁποία ἐκφράζεται ἀπό τῶν Ἐλεατῶν Παρμενίδου καί Ἡρακλείτου, οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνται μέ τήν διαφοράν μεταξύ εἶναι καί γίγνεσθαι. Αὐτή ἡ ἀναζήτησις ὁδηγεῖ εἰς τήν ἐμφάνισιν τοῦ Ὀρθολογισμοῦ, ὁ ὁποῖος διά τῶν Σοφιστῶν, μέ πρῶτον τόν Πρωταγόραν, ἀνάγει τήν λογικήν ἐπεξεργασίαν εἰς βασικόν ἐργαλεῖον ἀναζητήσεως τῆς ἀληθείας μέ τελικόν ἀποτέλεσμα τόν ὑπερτονισμόν τῆς λογικῆς καί τήν ἐπικράτησιν τῆς ἀπόψεως ὅτι ἡ ἀλήθεια εἶναι σχετική καί ἐξαρτᾶται ἀπό τό ἄτομον καί τήν σκέψιν του. Εἶναι, λοιπόν, αὐτοί μακρινοί πρόδρομοι τοῦ ἀναγεννησιακοῦ Διαφωτισμοῦ.

Ἀντίδρασιν κατά τῶν ἀπόψεων αὐτῶν ἀπετέλεσεν ἡ κλασσική ἰδεαλιστική μεταφυσική τοῦ Σωκράτους καί τοῦ Πλάτωνος, οἱ ὁποῖοι κατεπολέμησαν τόν ἀνθρωπομορφισμόν τοῦ Θεοῦ καί ὕψωσαν τήν περί αὐτοῦ ἰδέαν. Ὁ Σωκράτης δέν κατενοήθη ἀπό μερίδα τῶν συμπολιτῶν του καί κατεδικάσθη εἰς θάνατον διότι εἰσήγαγε, κατά τό κατηγορητήριον, εἰς τήν πόλιν θεούς, τούς ὁποίους ἡ πόλις δέν λατρεύει.

Κατά τήν μετακλασσικήν περίοδον ἐπικρατοῦν αἱ εὐδαιμονιστικαί ἀπόψεις τῶν Στωϊκῶν καί τῶν Ἐπικουρείων, οἱ ὁποῖοι ἐταύτιζον τήν φύσιν τοῦ ἀνθρώπου μετά τοῦ Λόγου καί συνεζήτουν περί τῆς νεκρώσεως τοῦ παθητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου.

Ἐν συνεχείᾳ ἐνεφανίσθησαν οἱ Νεοπλατωνικοί, οἱ ὁποῖοι διά τοῦ Πλωτίνου, τοῦ Πρόκλου καί τοῦ Ἰαμβλίχου συνέδεσαν τόν Πλατωνισμόν μετά τοῦ Γνωστικισμοῦ, μιᾶς μυστικοθρησκευτικῆς ἀντιλήψεως περί τῆς γνώσεως.

Αὐτή ἡ διαπάλη τῶν ἰδεῶν καί σκέψεων τῶν ἀνθρώπων χαρακτηρίζει εὐρύτερον τόν κόσμον τῶν πέριξ τοῦ πέμπτου πρό Χριστοῦ αἰώνων. Πέραν τῆς Ἑλλάδος εἰς τήν Κίναν ἐμφανίζεται τότε ὁ Κομφούκιος καί ὁ Λάο-Τσέ, εἰς τήν Ἰνδίαν ὁ Βούδδας καί ἄλλοι, εἰς τό Ἰσραήλ οἱ Προφῆται, ἰδίᾳ ὁ Ἱερεμίας καί ὁ Ἰεζεκιήλ, εἰς τήν Περσίαν ὁ Ζωροάστρης καί εἰς τήν Ἑλλάδα οἱ κορυφαῖοι Σωκράτης, Πλάτων καί Ἀριστοτέλης. Ἀλλ᾽ ἐνῷ εἰς τήν Κίναν κυριαρχεῖ ἡ φροντίς διά τήν καλήν σχέσιν τῶν ἀνθρώπων, εἰς τήν Ἰνδίαν ἡ ἀγωνία διά τήν ἀναζήτησιν τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς καί εἰς ἄλλας χώρας αἱ θρησκευτικαί δοξασίαι καί ἀπαντήσεις, εἰς τήν Ἑλλάδα ἐπικρατεῖ ἡ φιλοσοφία, ἡ ἀνθρωποκεντρική διανοητική διεργασία ὅλων τῶν ἀπόψεων.

Οἱ Ἕλληνες ὡς λαός ναυτικός καί ἀποικιακός, ἔχων πόλεις εἰς πολλά σημεῖα τῆς γῆς καί ταξιδιώτας πρός ὅλας σχεδόν τάς χώρας, ἦλθον ἀσφαλῶς εἰς ἐπαφήν μέ ὅλους αὐτούς τούς ἐκτός τῆς Ἑλλάδος ἀναπτυχθέντας πολιτισμούς καί παρέλαβον ἐξ αὐτῶν ὅ,τι ἐθεώρησαν καλόν. Ὅλα ὅσα εἶδον καί ἤκουσαν ὑπέβαλον ὅμως εἰς κριτικήν βάσανον διά τοῦ ὀρθολογικοῦ πνεύματος αὐτῶν καί οὕτω ἐγένοντο οἱ θεμελιωταί τοῦ στηριζομένου ἐπί τῆς ἐπιστήμης καί τοῦ ὀρθοῦ λόγου Δυτικοῦ Πολιτισμοῦ. Παραλλήλως ὅμως ἐπεβίωνε καί τό πνεῦμα τοῦ Μυστικισμοῦ τῶν Ὀρφικῶν, τό ὁποῖον ἱκανοποιεῖ τάς βαθυτέρας ἀνάγκας τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς δι᾿ ἄμεσον ἐπαφήν καί κοινωνίαν μετά τοῦ Θεοῦ.

Eἰς αὐτήν περίπου τήν φάσιν τῆς ἱστορικῆς ἐξελίξεως τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἐμφανίζεται εἰς τήν ἱστορίαν ὁ Χριστιανισμός. Ἡ πρώτη ἐπαφή τοῦ Χριστιανισμοῦ μετά τοῦ Ἑλληνισμοῦ δέν ὑπῆρξεν φιλική. Οἱ ρωμαῖοι αὐτοκράτορες ἐθεοποίουν ἑαυτούς, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς ρεαλιστάς ἕλληνας πολιτικούς ἀρχηγούς οἱ ὁποῖοι ἤθελον νά παραμένουν κοινοί θνητοί καί δέν ἐδέχοντο προσκύνησιν παρά τῶν ὑπηκόων αὐτῶν. Οἱ σκληροί διωγμοί τῶν χριστιανῶν τῶν πρώτων αἰώνων, οἱ ὁποῖοι ἐκηρύχθησαν ὑπό τῶν ρωμαίων αὐτοκρατόρων, ἀπετέλεσαν τήν ἐμφανῆ σύγκρουσιν τῆς νέας πίστεως πρός τό συνονθύλευμα τῶν πίστεων τοῦ ἑλληνορωμαϊκοῦ καί λοιποῦ κόσμου.

Ἡ ἐπικράτησις τῆς ἐλευθερίας τῆς πίστεως, ἡ ὁποία ἐθεσπίσθη ὑπό τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, κατ᾽ ἐπίδρασιν ἑλληνικῶν ἰδεῶν, ἀπέδειξεν ὅτι ὁ Χριστιανισμός ὡς ἱστορικόν φαινόμενον δέν ἦτο δυνατόν νά καταπολεμηθῇ διά βιαίων μέσων. Ἐν τούτοις, ἡ συζήτησις περί τῆς ἀληθείας τῆς νέας ἤ τῶν παλαιῶν πίστεων συνεχίσθη ἐντονωτάτη. Αἱ δύο τάσεις αἱ ὁποῖαι εἶχον διαμορφωθῆ θά ἠδύναντο σχηματικῶς νά χαρακτηρισθοῦν ἡ μέν μία ὡς ἐξελληνισμός τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἡ δέ ἄλλη ὡς ἐκχριστιανισμός τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Διά τῆς πρώτης νοοῦμεν τήν ἐπικράτησιν τῶν ἑλληνικῶν φιλοσοφικῶν καί ὀρθολογικῶν μεθόδων κριτικῆς τῶν ἀληθειῶν τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Αὐτή ὡδήγησεν εἰς τάς αἱρέσεις καί τήν καταδίκην αὐτῶν ὑπό τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Αἱ αἱρέσεις ἦσαν ἀπορρίψεις ὡρισμένων χριστιανικῶν παραδοχῶν ἐπί τῇ βάσει μιᾶς ἀνθρωπίνης λογικῆς, δηλαδή ἄρνησις τοῦ ὑπερλόγου στοιχείου τῆς πίστεως.
Ὁ Ἑλληνιστής κατά τήν μόρφωσιν καί Ἰουδαῖος κατά τήν καταγωγήν καί τήν πρώτην παιδείαν Ἀπόστολος Παῦλος εἶχεν ἐπίγνωσιν τῆς προκλητικῆς διά τόν ἀνθρώπινον νοῦν τῆς ἐποχῆς του χριστιανικῆς διδασκαλίας καί ἐχαρακτήρισεν αὐτήν καί ἰδίᾳ τήν περί σταυρικῆς θυσίας τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Λόγου τοῦ Θεοῦ «Ἰουδαίοις μέν σκάνδαλον, ἕλλησι δέ μωρίαν». Ἦτο σκάνδαλον διά τούς Ἰουδαίους διότι οὗτοι ἐθεώρουν πρώτιστον ἰδίωμα τοῦ Θεοῦ τήν δύναμιν, ἡ ὁποία ἐπιβάλλεται, καί ὄχι τήν ἀγάπην, ἡ ὁποία θυσιάζεται. Ἦτο δέ μωρία διά τούς ἕλληνας, διότι ἡ ἀνθρωπίνη λογική δέν δύναται νά ἀποδεχθῇ ὅτι ὁ παντοδύναμος Θεός ἑκουσίως κενοῦται τῆς δυνάμεως Αὐτοῦ, σαρκοῦται καί σταυροῦται ἀπό ἀγάπην πρός τόν μικρᾶς ἀξίας ἄνθρωπον.

Ὁ ἐκχριστιανισμός τοῦ Ἑλληνισμοῦ συνετελέσθη ἀπό τούς μεγάλους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας διά τῆς ἀναπτύξεως μιᾶς ἄλλης λογικῆς. Ἀξιώματα τά ὁποῖα ἐθεωροῦντο ἀποδεκτά ἄνευ ἀποδείξεως ὑπό τῶν ἑλλήνων φιλοσόφων ἤ θρησκευτικαί παραδοχαί ἀναμφισβήτητοι ἐπί αἰῶνας, ἀντικατεστάθησαν ὑπ᾽ ἄλλων. Οὕτως, ἐπί παραδείγματι, ἡ ἑλληνική ἄποψις ὅτι ἡ ὕλη τοῦ κόσμου ὑπῆρχεν ἐξ ἀρχῆς καί ὅτι ὁ Θεός ἦτο ἁπλοῦς διακοσμητής καί δημιουργός μορφῶν ἀντικατεστάθη ὑπό τῆς χριστιανικῆς πίστεως ὅτι ὁ κόσμος ἐδημιουργήθη ὑπό τοῦ Θεοῦ ἐκ τοῦ μηδενός καί ὅτι μόνον ὁ Θεός προϋπάρχει τοῦ χρόνου.

Ἡ ἑλληνική καί ἐν ταὐτῷ ἰουδαϊκή ἄποψις ὅτι ἡ δύναμις συνοδεύει τήν ἀλήθειαν καί ὅτι ἄρα κριτήριον τῆς ἀληθείας εἶναι ἡ ἰσχύς, ἀντικατεστάθη ἀπό τήν χριστιανικήν διδασκαλίαν ὅτι συνεκτική δύναμις τοῦ κόσμου εἶναι ἡ ἀγάπη, ὅτι ἡ ἀγάπη ἐνέχει δύναμιν ὑπερτέραν πάσης ἄλλης καί ὅτι αὐτό τό ὁποῖον φαίνεται ὡς ἀσθένεια, τοὐτέστιν ἡ αὐτοθυσία τοῦ ἀγαπῶντος, ἀποδεικνύει τήν ὑπερτάτην καί ἀσύλληπτον δύναμιν αὐτοῦ. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ: «Ἡ δύναμίς μου ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται» ἀποτελεῖ σχῆμα ἀντινομίας σύνηθες εἰς τήν εὐαγγελικήν διδασκαλίαν. Ἡ συχνή εὐαγγελική ἀντινομία, ἡ ὁποία ἐκφράζεται διά λόγων ὅπως «Ὁ θέλων τήν ψυχήν αὐτοῦ σῶσαι ἀπολέσει αὐτήν», «παντί τῷ ἔχοντι δοθήσεται, ἀπό δέ τοῦ μή ἔχοντος καί ὅ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ», «ὅστις σέ ἀγγαρεύσει μίλιον ἕν ὕπαγε μετ᾽ αὐτοῦ δύο» καί ἄλλων, δέν ἀνατρέπει τό ἑλληνικῶς συλλογίζεσθαι, ἀλλά ἀντικαθιστᾷ τούς ὅρους τῆς συγκρίσεως δι᾽ ἄλλων. Ἐπί παραδείγματι, ἡ δύναμις ἐξακολουθεῖ νά εἶναι ἰδίωμα τοῦ Θεοῦ, ἀλλά πλέον δύναμις δέν εἶναι πᾶν ὅ,τι μέχρι τοῦδε οἱ ἄνθρωποι ἐθεώρουν ὡς δύναμιν, ἀλλ᾽ ἡ ἱκανότης τοῦ ἀγαπᾶν καί αὐτοθυσιάζεσθαι ὑπέρ τοῦ ἀγαπωμένου.

Ὁ ἐκχριστιανισμός τοῦ Ἑλληνισμοῦ δέν ἐπετεύχθη διά συγκράσεως πίστεων καί ἰδεῶν θεολογικοῦ περιεχομένου. Δέν ἀπεδέχθη ὁ Χριστιανισμός θρησκευτικάς πίστεις τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Εὗρεν ὅμως εἰς τάς διαφόρους θρησκευτικάς καί φιλοσοφικάς ἀπόψεις τῶν Ἑλλήνων Στοχαστῶν πολλάς ἀληθείας συμφώνους πρός τάς Χριστιανικάς. Αὐτάς καί ἐχρησιμοποίησεν ὡς γέφυραν ἐπικοινωνίας μετά τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Πρῶτον παράδειγμα τοιούτου διαλόγου εἶναι ἡ ὁμιλία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου πρός τούς Ἀθηναίους, κατά τήν ὁποίαν οὗτος ἐπεκαλέσθη τόσον τόν βωμόν τόν ἀφιερωμένον ὑπό τῶν Ἀθηναίων «τῷ ἀγνώστῳ Θεῷ», ὅσον καί τάς ρήσεις ὡρισμένων ποιητῶν αὐτῶν.

Ἔκτοτε ὁ διάλογος εἶναι συνεχής καί ἀνευρίσκει πολλάς ἀληθείας ἀποκεκαλυμμένας εἰς τούς πρό Χριστοῦ ἀνθρώπους, ἕλληνας καί μή, συμφώνους πρός τήν Χριστιανικήν ἀλήθειαν. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας χαρακτηρίζουν αὐτάς «σπερματικόν λόγον», δηλαδή σποράν ἀληθείας ἤ μερικήν ἀποκάλυψιν τοῦ Θεοῦ εἰς τούς δεκτικούς αὐτῆς ἀνθρώπους. Εἶναι δυσεξαρίθμητοι αἱ περιπτώσεις κατά τάς ὁποίας οἱ Χριστιανοί ἀπολογηταί τῶν πρώτων αἰώνων χρησιμοποιοῦν κείμενα τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων ὡς ἐπιχειρήματα ὑπέρ τοῦ ὅτι πολλαί Χριστιανικαί ἀλήθειαι εἶχον προαγγελθῆ διά τῶν σοφῶν αὐτῶν ἀνδρῶν καί δέν ἀποτελοῦν καινοτομίας ἀσυμβιβάστους πρός τόν ὀρθόν λόγον. Πολλά μάλιστα τῶν ἀρχαίων συγγραμμάτων διεσώθησαν ὑπό τῶν Χριστιανῶν εἴτε ὁλόκληρα εἴτε διά παραθέσεως ἀποσπασμάτων αὐτῶν ἐντός τῶν βιβλίων τῶν Χριστιανῶν. Ἀκόμη δέ καί ὀγκώδη βιβλία ἐγράφησαν ἀποδεικνύοντα διά σωρείας παραθεμάτων ὅτι ὁ Ἑλληνικός φιλοσοφικός καί ποιητικός λόγος ἦτο παιδαγωγός εἰς Χριστόν, ἤτοι προητοίμαζε τάς διανοίας καί τάς καρδίας τῶν ἀνθρώπων νά ἀποδεχθοῦν τήν Χριστιανικήν ἀλήθειαν.

Εἰς τήν διαπάλην τῶν χριστιανικῶν καί τῶν μή χριστιανικῶν ἰδεῶν οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐχρησιμοποίησαν κατά κόρον τήν φιλοσοφικήν συλλογιστικήν διά νά ἀντικρούσουν τούς ἀντιτιθεμένους αἱρετικούς ἤ ἑλληνιστάς. Ἡ διαλεκτική των ἱκανότης, ἡ διεισδυτική ἀνάλυσίς των, καί ἡ συνθετική των ὀξύνοια ὑπερέβη πᾶν προηγούμενον. Δέν εἶναι ἀληθές ὅτι διετύπωσαν δόγματα ἄνευ ἀποδείξεων καί ὅτι ἔτρεφον δυσμένειαν πρός τήν ἔρευναν. Ἀντιθέτως, ὡς χαρακτηριστικῶς λέγει εἷς Ἐκκλησιαστικός ὕμνος ἀπευθυνόμενος εἰς τόν Χριστόν, «χαίρεις ἐρευνώμενος, διό πρός τοῦτο προτρέπεις τόν Θωμᾶν», τόν δυσπιστοῦντα δηλαδή μαθητήν. Τό ἀληθές εἶναι ὅτι τά ἀξιώματα τῆς λογικῆς τῶν Πατέρων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἶναι προϊόντα πρῶτον ἐμπειρίας καί δή μεταφυσικῆς καί δεύτερον ἐλέγχου καί βασάνου ἐξονυχιστικῆς πρός ἀποφυγήν τῆς συνήθους μεταξύ τῶν ἐπικαλουμένων μεταφυσικάς ἐμπειρίας πλάνης. Δέν ἐπαρκεῖ ὁ χρόνος διά ἀναλυτικωτέραν ἀνάπτυξιν τοῦ ἐνδιαφέροντος αὐτοῦ θέματος. Τοῦτο μόνον πρέπει νά τονισθῇ: Ὅτι εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν συνυπάρχει τόσον τό μυστικιστικόν στοιχεῖον, ἡ ὑπερβατική δηλονότι αἰσθητή ἐμπειρία τῆς ἀκτίστου θείας ἐνεργείας καί χάριτος, ἡ ὁποία δρᾷ κατά τόν ἴδιον τρόπον καί ἐπί Ἑλλήνων καί ἐπί μή Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν, γεγονός δεικνύον τήν οἰκουμενικότητα τῆς Ἐκκλησίας, ὅσον καί ὁ ὀρθός λόγος καί ἡ λογική λατρεία, γεγονός ἀποκλεῖον τάς δαιμονικάς ἀτάκτους ἐκδηλώσεις ἀπό τόν χῶρον τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ λογική τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας διαφέρει τοῦ ὀρθολογισμοῦ τῆς Δύσεως κατά τό ὅτι ἀποδέχεται καί ἀληθείας προσπελασίμους ὄχι διά τῆς διανοίας, ἀλλά διά τῆς πίστεως καί τῆς ἀγάπης, διά μιᾶς μεθέξεως δηλαδή ὀντολογικῆς. Πᾶν ὅ,τι ἡ διάνοια ἀδυνατεῖ νά συλλάβῃ δέν ἀπορρίπτεται ὡς ἀπαράδεκτον, ἀλλά ἐλέγχεται ἐάν συνάδῃ πρός τήν ἀνωτέραν περί Θεοῦ, ἀνθρώπου καί κόσμου ἀντίληψιν. Ἀσφαλῶς εἶναι κατανοητόν ὅτι ἡ περί Θεοῦ ἀντίληψις ἑνός μέσου ἀνθρώπου εἶναι πολύ χαμηλοτέρα τῆς τοιαύτης ἑνός μεγαλοφυοῦς καί συνεπῶς ἐνδέχεται ὅσα κατανοεῖ καί λέγει ὁ μεγαλοφυής νά εἶναι ἀκατανόητα διά τόν μέσον ἄνθρωπον, ἀλλ᾽ αὐτό δέν σημαίνει ὅτι δέν εἶναι λογικά καί ἀποδεκτά ἀπό ὅσους δύνανται νά ἀνέλθουν εἰς τό ἀπαιτούμενον ἀνώτερον ἐπίπεδον νοημοσύνης.

Ἐπί παραδείγματι, τινές τῶν Ἑλληνιζόντων Χριστιανῶν ἔθεσαν ὡς ἀφετηρίαν τοῦ συλλογισμοῦ των τό ἀποδεικτικόν ἀξίωμα ὅτι ἡ θεία καί ἡ ἀνθρωπίνη φύσις δέν δύνανται νά συνυπάρξουν εἰς ἕν καί τό αὐτό πρόσωπον, διότι, κατ᾽ αὐτούς, ἡ ὑπερτέρα θεία φύσις θά ἔδει νά ἀπορροφήσῃ τήν ὑποδεεστέραν ἀνθρωπίνην. Τό ἀφετηριακόν αὐτό ἀξίωμα εἶναι αὐθαίρετον διότι θεωρεῖ ὅτι ὁ Θεός, ἡ παντοδύναμος θεία ὀντότης, ὑπόκειται εἰς τήν ἀνάγκην νά ἀπορροφᾷ τάς ὑποδεεστέρας αὐτῆς φύσεις ὅταν συναντᾶται μετ᾽ αὐτῶν. Τοῦτο ἐνθυμίζει τήν ἀρχαιοελληνικήν παράδοσιν καθ᾽ ἥν «ἀνάγκα καί Θεοί πείθονται», ἡ ὁποία εἶναι ἀληθής ὅταν ἀναφερώμεθα εἰς ψευδοθεότητας τοῦ τύπου τῶν Ὀλυμπίων θεῶν, ἀλλά εἶναι παράλογος προκειμένου περί τοῦ παντοδυνάμου Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος κατά τήν Ἁγίαν Γραφήν «πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἐποίησεν ἐν τῷ οὐρανῷ καί ἐν τῇ γῇ». Οἱ Πατέρες, λοιπόν, τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι ἀπεδέχοντο τήν συνύπαρξιν εἰς τό πρόσωπον τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τῆς τε θεϊκῆς καί τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, δέν παρελογίζοντο, ἀλλ᾽ ἀμφεσβήτουν -καί ὀρθῶς- τήν ὀρθότητα τῆς μείζονος προτάσεως τοῦ συλλογισμοῦ τῶν ἀντιπάλων των.

Ἀπ᾽ αὐτῆς τῆς ἀπόψεως οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί Πατέρες, οἱ ὁποῖοι χρησιμοποιοῦν τόν Ὀρθόν Λόγον κατά ὀρθόν τρόπον, ἐκχριστιανίζουν τόν Ἑλληνισμόν, διότι χρησιμοποιοῦν τήν συλλογιστικήν αὐτοῦ εἰς ἀνώτερον ἐπίπεδον καί πείθουν δι᾽ αὐτῆς τῆς φιλοσοφικῆς μεθόδου ὅτι αἱ διδασκαλίαι τοῦ Χριστιανισμοῦ δέν εἶναι ἀπορριπτέαι ὑπό τῆς λογικῆς σκέψεως. Ἀλλ᾽ ὡς εἰκός, ἡ διαπάλη συνεχίζεται εἰς τάς καρδίας τῶν ἀνθρώπων, περισσότερον ἀπό ὅσον εἰς τάς διανοίας αὐτῶν. Διότι ἡ ἐπιλογή τῆς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ τήν ὁποίαν προτιμᾷ ἕκαστος δέν εἶναι θέμα κυρίως λογικῆς ἀναγκαιότητος, ἀλλά συναισθηματικῆς προτιμήσεως. Ὅθεν, ἕκαστος προτιμᾷ αὐτό τό ὁποῖον ὁ ψυχικός του κόσμος τοῦ ὑποδεικνύει καί ὄχι ἀπαραιτήτως ὅσα ἡ λογική ἀνάλυσις δεικνύει.

Ἐνώπιον τοῦ διλήμματος νά προτιμήσωμεν ὡς ἀληθῆ ἕνα Θεόν τιμωρόν, ἕνα Θεόν ἀρεσκόμενον εἰς τήν θανάτωσιν τῶν ἀνθρώπων, ἔστω καί τῶν σφαλλόντων, ἕνα Θεόν ἐκδικητήν, δικαιολογοῦντα καί ἐγκρίνοντα τήν ἀλληλοσφαγήν τῶν ἀνθρώπων, ἤ ἕνα Θεόν ὁ Ὁποῖος εἶναι ὅλος ἀγάπη, ὁ Ὁποῖος δέν τέρπεται ἐπ᾽ ἀπωλείᾳ ζώντων, ἀλλά πάντας θέλει σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν, ἕνα Θεόν στοργικόν Πατέρα, συγχωροῦντα καί ἐλεοῦντα, σαρκούμενον ὡς ἄνθρωπον ἵνα σώσῃ τόν ἄνθρωπον καί αὐτοθυσιαζόμενον ἐξ ἀγάπης πρός τοῦτο, ἡμεῖς προσωπικῶς σαφῶς προτιμῶμεν τόν δεύτερον ὄχι ἁπλῶς ὡς ὀρθολογικῶς καί φιλοσοφικῶς ὀρθότερον, ἀλλά κυρίως διότι αὐτός ὁ Θεός τῆς ἀγάπης εἶναι συγγενέστερος πρός τούς πόθους τῆς ψυχῆς μας καί εἶναι ὁ μόνος τόν ὁποῖον ἡ καρδία μας δύναται νά ἀγαπήσῃ.
Πιστεύομεν δέ ὅτι παντός καλοπροαιρέτου ἀνθρώπου ἡ καρδία αὐτόν τόν Θεόν τῆς ἀγάπης προτιμᾷ καί ὡς ἐκ τούτου ἡ τοῦτον ὑποδεικνύουσα μέ τήν συνδρομήν τοῦ ἐκχριστιανισμένου Ἑλληνικοῦ πνεύματος Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία εἶναι παγκόσμιος καί οἰκουμενική, διότι ἀγκαλιάζει καί ἀποδέχεται ὅλους τούς ἀνθρώπους. Καλεῖ ὅλους εἰς τήν προσέγγισιν τοῦ Ἀγαθοῦ Πατρός καί τοῦ Λυτρωτοῦ Λόγου αὐτοῦ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι, τῆς προσωπικῆς Τριάδος, ἡ ὁποία εἰς πεῖσμα τῆς κατωτέρας ἀνθρωπίνης λογικῆς ἀποτελεῖ τήν Μονάδα τῆς Θεότητος. Αὐτή μόνον κατά τήν θεϊκήν λογικήν καί τήν προσωπικήν ἐμπειρίαν τῶν Ἁγίων ἀποδεικνύεται ὀντολογικῶς ἀληθής καί σώζουσα.

Ταύτης ἡ φωτιστική καί ζωοποιός Θεία Χάρις εἴη μετά πάντων ὑμῶν.

Σᾶς εὐχαριστοῦμεν διά τήν ἀγάπην σας.