«ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ»
Μακαριώτατε καί προσφιλέστατε Ἀδελφέ Πατριάρχα Ρουμανίας κύριε Θεόκτιστε,
Ἐλλογιμώτατε κύριε Πρόεδρε τῆς Ἀκαδημίας ταύτης καί Ἐλλογιμώτατα μέλη αὐτῆς,
Ἱερώτατοι ἀδελφοί Ἀρχιερεῖς,
Ἐξοχώτατοι Ἄρχοντες,
Ἐκλεκτοί καί ἀγαπητοί παρόντες,
Μετά πολλῆς τῆς συγκινήσεως καί τῆς χαρᾶς εὑρισκόμεθα ἐν τῷ μέσῳ ὑμῶν κατόπιν ὑμετέρας πρόφρονος προσκλήσεως. Ἐκφράζομεν τάς θερμάς ἡμῶν εὐχαριστίας διά τήν ἀγάπην σας καί τόν σεβασμόν πρός τήν Μητέρα Ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Μεγάλην Ἐκκλησίαν, τόν ὁποῖον ἐκφράζει ἡ ἐνέργεια ὑμῶν αὕτη, ἡ ὁποία, ἄν καί ἀπευθύνεται πρός τό πρόσωπον τῆς ἡμετέρας Μετριότητος, προέρχεται, ὡς πιστεύομεν, ἐκ τῆς ἐκτιμήσεως τοῦ ἱστορικοῦ καί συγχρόνου πνευματικοῦ ἔργου τῆς ὅλης ἐν περιστάσεσι Κωνσταντινουπολίτιδος Ἐκκλησίας.
Ὑπ᾽ αὐτήν τήν ἔννοιαν αἰσθανόμεθα ὅτι δεχόμεθα τήν προσγενομένην εἰς τό πρόσωπον ἡμῶν τιμήν τῆς ἀνακηρύξεως ἡμῶν ὡς ἐπιτίμου μέλους τῆς ὑμετέρας εὐφήμως γνωστῆς καί ἑορταζούσης κατά τό τρέχον ἔτος τήν ἑκατοστήν τεσσαρακοστήν ἐπέτειον ἀπό τῆς ἱδρύσεώς της Ἀκαδημίας ὑμῶν, καί ἀκριβῶς λόγῳ αὐτῆς τῆς ἰδιότητος ἡμῶν ὡς ἐκπροσώπου τῆς εἰρημένης τιμωμένης Ἐκκλησίας δέν δυνάμεθα νά ἀρνηθῶμεν τήν πρός αὐτήν κατ᾽ ἀλήθειαν ἀπονεμομένην τιμήν.
Εὐχαριστοῦμεν ἀπό καρδίας καί διά τούς ἀναφερομένους εἰς τό πρόσωπον ἡμῶν τιμητικούς λόγους, διά τῶν ὁποίων ἐκφράζεται ἐναργῶς ἡ λεπτότης τῶν ὑμετέρων ἀγαθῶν αἰσθημάτων, τά ὁποῖα, ἄν καί εἰλικρινῶς ἐπιθυμοῦν νά τιμήσουν τήν ἡμετέραν Μετριότητα, ἐν τούτοις τιμοῦν τούς τιμῶντας περισσότερον ἀπό ὅσον τιμοῦν τόν τιμώμενον. Τό ἀποστολικόν «τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι» (Ρωμ. 12, 10) εὑρίσκει ἐν προκειμένῳ τήν ὡραιοτέραν αὐτοῦ ἐφαρμογήν.
Συγχαίρομεν δέ ὁλοψύχως ἐπί τῇ ἀγομένῃ χαρμοσύνῳ ἐπετείῳ τῆς Ἀκαδημίας ὑμῶν καί εὐχόμεθα ὁλοκαρδίως ὅπως συνεχίσῃ αὕτη προσφέρουσα εὐδοκίμως, ὡς μέχρι τοῦδε, εἰς τόν προσφιλῆ λαόν τῆς Ρουμανίας καί εἰς τήν ἀνθρωπότητα ὁλόκληρον τάς πολυτίμους ἐπιστημονικάς καί ἠθικάς αὐτῆς ὑπηρεσίας, ἐπ᾽ ἀγαθῷ πάντων τῶν ἀγαπώντων τήν ἀλήθειαν καί τήν ἠθικήν καί ὑλικήν πρόοδον τῶν λαῶν.
Καί ἤδη τό μή ἐπιδεχόμενον ἐξόφλησιν χρέος τῆς ἀγάπης ἐπιθυμοῦντες νά ἐκπληρώσωμεν παρακαλοῦμεν νά μᾶς ἐπιτρέψετε νά θέσωμεν ὑπό τήν ἔμφρονα καί ἀνεπτυγμένην κρίσιν ὑμῶν ὀλίγας τινάς σκέψεις ἐπί τοῦ καθ᾽ ἡμᾶς λίαν ἐπικαίρου θέματος τῶν σχέσεων Ἐκκλησίας καί Πολιτισμοῦ.
Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία πιστεύει, ὡς γνωστόν, ὅτι ἡ ἐν τῇ Παλαιᾷ Διαθήκῃ διήγησις περί τοῦ ὅτι ὁ Θεός ἔπλασε τόν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα καί ὁμοίωσιν Αὐτοῦ εἶναι κεφαλαιώδους σημασίας καί ἔχει σπουδαίας συνεπείας διά τήν ὀρθήν συμπεριφοράν τῶν πιστῶν.
Ἀσφαλῶς δέν πρόκειται περί ἀνθρωπομορφισμοῦ τῆς θεότητος, οὔτε περί κατά κυριολεξίαν εἰκόνος τοῦ ἀνεικάστου Θεοῦ. Πρόκειται περί ἑνός λίαν «σημαντικοῦ» καί ἐκφραστικοῦ τρόπου διά τοῦ ὁποίου σημαίνεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος διαφέρει τῆς λοιπῆς δημιουργίας κατά θεμελιῶδες στοιχεῖον. Ὅλη ἡ λοιπή δημιουργία ἀποτελεῖται ἀπό νεκρά ἤ ζῶντα ὄντα, τά ὁποῖα ἐπλάσθησαν μέν ὑπό τοῦ Θεοῦ, διηγοῦνται δέ δόξαν Αὐτοῦ, ἀλλά δέν ἐξεικονίζουν τά κύρια χαρακτηριστικά τοῦ Θεοῦ ἐν ἑαυτοῖς. Δέν ἔχουν οὔτε ἐν σμικρογραφίᾳ θείας ἰδιότητας.
Ἀντιθέτως, ὁ ἄνθρωπος φέρει ἐν ἑαυτῷ ἐγγενῶς, σύν τοῖς ἄλλοις, τήν ἐλευθερίαν, τόν νοῦν, τήν αὐτοσυνειδησίαν καί ἄλλα στοιχεῖα ἀνήκοντα μόνον εἰς τόν Θεόν καί εἰς τόν ἄνθρωπον καί εἰς οὐδέν ἕτερον δημιούργημα. Ἐπί τούτοις ἔχει τήν δημιουργικότητα, ἤτοι ἕν θεῖον στοιχεῖον, ἀποκλειστικῶς ἐξ ὅλης τῆς δημιουργίας δοθέν εἰς μόνον αὐτόν, ἰδιαιτέρως δέ ἐκφραζόμενον διά τοῦ πολιτισμοῦ.
Ὁ Θεός ἐδημιούργησεν ἐκ τοῦ μηδενός ὅλα τά ὄντα καί προσέδωκεν εἰς ἕκαστον αὐτῶν ὡρισμένας ἰδιότητας. Ἀλλ᾿ ἐάν παρατηρήσωμεν τάς δυνατότητας ὅλων τῶν ὄντων, οὐδέν θά εὕρωμεν τό ὁποῖον νά ἔχῃ τάς δημιουργικάς δυνατότητας τοῦ ἀνθρώπου. Δημιουργικάς δυνατότητας ἀναφερομένας εἰς τήν γνῶσιν, τήν ὁποίαν ἀποθηκεύει, ἐπεξεργάζεται καί βελτιώνει συνεχῶς. Ἄλλας ὁμοίας ἀναφερομένας εἰς τήν τεχνικήν, ἡ ὁποία συνδυαζομένη μέ τήν γνῶσιν δημιουργεῖ ὁλονέν καί νεώτερα καί ἀρτιώτερα καί τολμηρότερα ἐπιτεύγματα. Ἄλλας τοιαύτας σχετιζομένας μέ τάς καλάς τέχνας, διά τῶν ὁποίων ἐκφράζεται ἡ βίωσις τοῦ κάλλους, κ.ο.κ.
Ὅλα αὐτά τά ἐπιτεύγματα, ὡς καί τά συναισθήματα τά ὁποῖα, αὐτά τε καί τά ἔργα τοῦ Θεοῦ προκαλοῦν εἰς τόν ἄνθρωπον, ὁ ἄνθρωπος ἔχει τήν ἱκανότητα νά τά περιγράφει καί νά τά ἐκφράζει πρός τούς συνανθρώπους του δι᾿ εἰκόνων ἤ διά λόγου καί οὕτως ἔχει δημιουργηθῆ μέχρι σήμερον τεράστιος πλοῦτος παντοειδῶν κειμένων γραπτοῦ λόγου ἤ ἐξεικονίσεων, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν ἄλλην μορφήν ἀνθρωπίνης δημιουργίας.
Θά ἠδυνάμεθα νά προσθέσωμεν εἰς τούς δημιουργικούς τομεῖς τοῦ ἀνθρώπου καί τά θρησκευτικά δημιουργήματα διά τῶν ὁποίων ἐκφράζεται ἡ βίωσις τῆς ἁγιότητος ἤ, ἐν πάσῃ περιπτώσει, ἡ περί Θεοῦ ἀντίληψις ἤ ἐμπειρία τοῦ πιστοῦ, ἀλλά ἐπ᾿ αὐτοῦ θέλομεν ἰδιαιτέρως νά ἐπισημάνωμεν ὅτι παρεμβαίνουν καί ἐπηρεάζουν τόν ἄνθρωπον πολύ περισσότερον ἀπό ὅσον εἰς τάς ἄλλας πολιτιστικάς δραστηριότητας αὐτοῦ, ἐν γνώσει ἤ ἐν ἀγνοίᾳ αὐτοῦ, πολλοί ἐξωανθρώπινοι παράγοντες, ὥστε τά θρησκευτικά ἔργα νά ὑποδηλώνουν ὄχι μόνον τήν περί Θεοῦ καί τοῦ ὑπερβατικοῦ κόσμου αἴσθησιν τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί τόν χαρακτῆρα τοῦ ἐμπνέοντος αὐτόν ὑπερφυσικοῦ ὄντος. Διότι ὅσα ἐκφράζονται ὑπό τοῦ δημιουργοῦ τῶν θρησκευτικῶν ἔργων δέν ἀποτελοῦν ἐνεργήματα μόνον τοῦ ἀνθρώπου-δημιουργοῦ αὐτῶν, ἀλλά συνδημιουργήματα αὐτοῦ καί τῆς ἐμπνεούσης αὐτόν πνευματικῆς ὑποστάσεως, εἰς τρόπον ὥστε ἐμφαίνουν σαφῶς καί τόν χαρακτῆρα αὐτῆς, ἑκάστοτε εἰς διάφορον βεβαίως βαθμόν.
Ἔχοντες ὡς βάσιν τάς διανοητικάς καί πνευματικάς ἐν γένει δυνατότητας τοῦ ἀνθρώπου κατανοοῦμεν ἑαυτούς καί ἀλλήλους ὡς ὄντα ζῶντα, ἐλεύθερα, σκεπτόμενα, αὐτεπίγνωστα, ἐνσυνείδητα καί δημιουργικά. Τό σύνολον τῆς ὑλικῆς καί πνευματικῆς δημιουργίας μας, τῶν ἔργων μας καί τῶν κοινωνικῶν θεσμῶν μας εἶναι ὁ πολιτισμός μας.
Ἔναντι αὐτοῦ τοῦ πολιτισμοῦ, ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἔχει στάσιν κατ᾿ ἀρχήν ἀποδοχῆς, ἀλλά καί κριτικῆς. Δι᾿ ἡμᾶς τούς Ὀρθοδόξους, ἑκάστη πολιτιστική ἐκδήλωσις ἤ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ἔχει ἀξίαν, ἀλλ᾿ ὄχι πάντοτε θετικήν. Ὁ πολιτισμός καθ᾿ ἑαυτόν δέν εἶναι ἄνευ ἑτέρου δεδικαιωμένος.
Εἶναι ἄπειρα τά παραδείγματα ἀνθρωπίνων ἔργων, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν ἐντροπήν διά τόν πολιτισμόν μας. Τά ναζιστικά στρατόπεδα καί κρεματόρια, ἡ σύγχρονος τρομοκρατία ὁθενδήποτε καί ἄν προέρχεται, ἀκόμη καί ἄν ἐγκρίνηται ἀπό ὡρισμένας θρησκευτικάς αἱρέσεις, ἡ ἐκμετάλλευσις τῶν γυναικῶν καί τῶν παιδίων, αἱ γενοκτονίαι, αἱ ἐθνοφυλετικαί ἀντιλήψεις, διακρίσεις καί καθάρσεις, αἱ καταπιέσεις τῶν ἑκασταχοῦ μειονοτήτων, ἡ ἀμέτρως ἄνισος κατανομή τοῦ οἰκονομικοῦ προϊόντος, τά ναρκωτικά καί τό ἐμπόριον αὐτῶν καί τόσαι ἄλλαι κοινωνικαί πληγαί, ἀποτελοῦν μερικά μόνον δείγματα τῶν ἐχουσῶν ἀρνητικόν χαρακτῆρα ἐκδηλώσεων τῶν κατά τόπους πολιτισμῶν τῆς ἐποχῆς μας.
Ἐνίοτε χρησιμοποιεῖται ὁ ὅρος πολιτισμός πρός ὑποδήλωσιν μόνον τῶν καλλιτεχνικῶν ἐπιτευγμάτων καί ἐκδηλώσεων, ἀποκαλουμένων «πολιτιστικῶν». Δέν ἐπεμβαίνει ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία διά νά ἐμποδίσῃ τήν δημιουργίαν καλλιτεχνικῶν ἐκδηλώσεων ἀρνητικοῦ χαρακτῆρος κατά τήν κρίσιν της. Ἐκφράζει ὅμως ἐλευθέρως τήν γνώμην της περί αὐτῶν καί κυρίως θέλει νά ἀπελευθερώσῃ τούς πιστούς ἀπό τήν πλάνην, ὅτι πᾶν τό καλλιτεχνικόν εἶναι ἀποδεκτόν, μόνον καί μόνον διότι ὀνομάζεται ἔργον τέχνης. Τό ἔργον τέχνης ὑπόκειται καί αὐτό εἰς κριτικήν ἀπό πάσης σκοπιᾶς, ὡς πᾶν ἀνθρώπινον ἔργον. Ἐλέγχεται ὡς πρός τά στοιχεῖα κάλλους, ἁρμονίας καί μέτρου, τά ὁποῖα ἐκφράζει, ἀλλά καί ὡς πρός τό μήνυμα τό ὁποῖον ἐκπέμπει καί ὡς πρός τήν ἐπιρροήν αὐτοῦ ἐπί τῶν θεωμένων ἤ ἀκροωμένων αὐτό.
Ἀσφαλῶς μουσική τις ἐκμαυλιστική δημιουργία εἶναι ἔργον τέχνης, ἀλλά τοῦτο δέν καταξιοῖ αὐτήν πρός ἀκρόασιν, ἐάν δέν εἶναι βεβαίως σκοπός ὁ ἐκμαυλισμός τῶν ἀκροατῶν. Ὁμοίως μουσική ὁδηγοῦσα τούς ἀκροατάς αὐτῆς εἰς ἐρεθισμόν καί καταστροφικάς βιαιοπραγίας κατά ἀνθρώπων καί περιουσιῶν ἀπαξιοῦται ἠθικῶς καί κοινωνικῶς παρά τόν χαρακτῆρα αὐτῆς ὡς ἔργου τέχνης.
Ἡ Ἐκκλησία ἐκφράζει τό ἰδικόν της ἐφηρμοσμένον ἀνώτερον πολιτιστικόν ἰδεῶδες εἰς τήν κοινωνίαν τῶν Ἁγίων καί εἰς τήν κοινωνίαν τῶν πρός τήν ἁγιότητα πορευομένων. Ἐντός αὐτοῦ τοῦ χώρου, τοῦ κατά τό πλεῖστον οἰκείου εἰς ὅλους ἡμᾶς, βιώνεται ἡ ὡραιότης τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου, τῆς προσηρμοσμένης πρός τάς ἐντολάς τοῦ Θεοῦ.
Εἰδικάς μορφάς αὐτῆς τῆς πολυειδοῦς χριστιανικῆς πολιτιστικῆς δημιουργίας ἀποτελοῦν αἱ μοναστικαί ἀδελφότητες. Ἐκεῖ, ὡς πρός τήν κοινωνικήν δομήν, ἐπιτυγχάνεται ἡ εὐαγγελική ἀντιστροφή τῶν ἐγκοσμίων ἀξιοκρατικῶν ἐκτιμήσεων καί οἱ πρῶτοι γίνονται ὑπηρέται τῶν ἀναγκῶν τῶν τελευταίων. Ὑπερβαίνεται ἡ δημοκρατία καί ἡ ἀριστοκρατία καί ἐγκαθιδρύεται ἡ ἀγάπη ἐντός κλίματος ἱεραρχίας καί ἀλληλοσεβασμοῦ, ὅπου αἱ κοσμικαί διαβαθμίσεις περιττεύουν, διότι ὁ ἔχων ὑπεροχήν γνώσεως ἤ ἱκανοτήτων χρησιμοποιεῖ αὐτάς πρός ὑπηρεσίαν τῆς ἀδελφότητος καί ὄχι πρός ἰδίαν προβολήν. Ἐκεῖ αἱ τέχναι προσπαθοῦν νά ἐκφράσουν τήν ὑπερτάτην ἁρμονίαν, τήν μέχρις ἁγιότητος καθαρότητα, τήν ἀλλοίωσιν τῆς δεξιᾶς τοῦ Ὑψίστου ἐπί τῶν ἁγιαζομένων πιστῶν, ὅπου ἡ λευκαντική Χάρις ραντίζει καί οἱ ἁμαρτωλοί ὑπέρ χιόνα λευκαίνονται καί ἐπισκιάζει καί ἀποκαθιστᾷ τό ἀρχαῖον πρωτόπλαστον κάλλος.
Αἱ εἰκόνες εἰς τούς Ναούς καί τά κελλία δέν εἶναι ἁπλαῖ ἀπεικονίσεις τῶν μορφῶν προσφιλῶν προσώπων. Εἶναι ἀπεικονίσεις τῆς μυστικῆς μεταμορφώσεως, τήν ὁποίαν ὑφίστανται τά πρόσωπα ταῦτα, ὅταν διαποτίζωνται ἀπό τήν Θείαν Χάριν καί ἀνακράζουν μετά τοῦ Ἀποστόλου Παύλου «ζῶ δέ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δέ ἐν ἐμοί Χριστός».
Ἐκεῖ ἡ μουσική δέν εἶναι ἔκφρασις ἀνθρωπίνων συναισθημάτων, ἀλλ᾿ ἀνάκλασις οὐρανίων μελῳδιῶν, ἅς «οὖς οὐκ ἤκουσε». Ἐκεῖ ὁ λόγος δέν ἐκφράζει γνώσεις ἤ διανοήματα, ἀλλά μυσταγωγεῖ καί ὠθεῖ τό πνεῦμα πρός μεταρσίωσιν καί ἄνοδον εἰς τόν ἄλλον ἐκεῖνον κόσμον, ὁ ὁποῖος, ἐνῷ πλημμυρίζει τό σύμπαν, εἶναι ἀόρατος διά τῶν φυσικῶν ὀφθαλμῶν.
Ἐκεῖ ἡ ἀρχιτεκτονική δέν αὐτοπροβάλλεται μετ᾿ ἐπάρσεως, ἀλλά ὑπηρετεῖ τήν λειτουργίαν τῆς καθημερινῆς ζωῆς, καί τήν Θείαν Λειτουργίαν, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τό κέντρον τῆς χριστιανικῆς ζωῆς καί ἀναφέρει τήν σύμπασαν κτίσιν πρός τόν Δημιουργόν της ἐν ταπεινώσει καί εὐχαριστίᾳ. Ἡ δημιουργία τοῦ Θεοῦ, τό φυσικόν περιβάλλον, γίνεται σεβαστόν καί φυλάσσεται κατά τό ἐφικτόν ἄφθορον καί ἀειφόρον.
Ἡ ἀληθῶς χριστιανική κοινωνία ἀποτελεῖ τήν ἀρτιωτέραν πολιτιστικήν ἐπίτευξιν. Ἡ ἐπιστήμη διακονεῖται ἐπ᾿ ἀγαθῷ. Τά οἰκονομικά ἀγαθά προσφέρονται κατά τάς ἀνάγκας ἑκάστου. Ἡ τέχνη ἐκφράζει τήν ἁρμονίαν τοῦ κάλλους, αἱ κοινωνικαί δομαί ὑπηρετοῦν τόν ἄνθρωπον, αἱ τυχόν παρεκτροπαί θεραπεύονται, ἐκδικητικαί ποιναί δέν νοοῦνται. Τά πάντα συντονίζονται πρός τόν ὑπέροχον θεῖον νόμον, ὁ ὁποῖος κατά τόν ὑπερτέλειον τρόπον, κατά τόν ὁποῖον διέπει τόν σύμπαν, δύναται νά ρυθμίζῃ καί τήν ζωήν τῶν ἀνθρώπων, ἐάν τό ἐπιθυμοῦν.
Ἀσφαλῶς ἐκτός τῶν μοναστικῶν ἀδελφοτήτων καί ἐντός τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν, τῶν ἐν πολλοῖς πολυπολιτισμικῶν, ἔστω καί κατά πλειοψηφίαν χριστιανικῶν, δέν ἐπικρατεῖ ὁ τρόπος ζωῆς τῶν μοναστικῶν ἀδελφοτήτων, οὔτε δύναται νά ἀπαιτηθῇ τοῦτο παρά τῶν πολιτῶν. Ἐν τούτοις, εἶναι εὐκόλως ἀντιληπτόν καί σαφές ὅτι αἱ φιλάνθρωποι ἀρχαί τοῦ Εὐαγγελίου ἔχουν σημαντικῶς διαποτίσει τάς χριστιανικάς κοινωνίας καί ἔχουν προσδώσει διά τοῦ ἐπί σειράν αἰώνων ἐπηρεασμοῦ τῶν πνευμάτων ἰδιαίτερον χριστιναικόν ἄρωμα εἰς αὐτάς. Τοῦτο εἶναι ἐντονώτερον εἰς τάς εὐλαβεστέρας κοινωνίας, οἵα ἡ Ρουμανική, γίνεται δέ ἀμέσως αἰσθητή ἡ διαφορά εἰς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἐπισκέπτονται διαδοχικῶς χώρας Ὀρθοδόξους Χριστιανικάς καί ἑτεροθρήσκους.
Εἶναι, παρά τάς ἀτελείας τῶν χριστιανικῶν κοινωνιῶν, αἰσθητή ἡ ὑπεροχή τῶν χριστιανικῶν πολιτισμῶν. Ὅθεν, ζητούμενον δι᾿ ἡμᾶς πρέπει νά εἶναι ἡ ἀποδοχή παρά τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν ὁλονέν καί περισσοτέρων χριστιανικῶν ἀρχῶν, διότι μόνον διά τῆς μεγαλυτέρας ἐπιρροῆς τοῦ χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ θά βελτιωθῇ τό ἐπίπεδον εὐδαιμονίας τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου.
Σᾶς εὐχαριστοῦμεν διά τήν ἀγάπην σας. Ἡ Χάρις καί τό πλούσιον Ἔλεος τοῦ Θεοῦ εἴη μετά πάντων ὑμῶν. Ἀμήν.