Μακαριώτατε Ἀρχιεπίσκοπε Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος καί φίλτατε ἐν Χριστῷ ἀδελφέ κ. Χριστόδουλε,
Ἐξοχώτατοι κύριοι Ὑπουργοί,
Ἱερώτατοι ἀδελφοί Ἀρχιερεῖς,
Ἐλλογιμώτατοι κύριοι Καθηγηταί,
Ἐλλογιμώτατε κύριε Διοικητά τῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος,
Πατέρες καί τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά,
Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον συνεχίζει τήν παράδοσιν, καί πρός τῆς ἐμφανίσεως τῶν ἐθνικισμῶν, ὁμιλεῖ διά Γένος τῶν Ἑλλήνων. Δηλαδή, διά μίαν πραγματικότητα ἡ ὁποία δέν ἐξαντλεῖται εἰς τήν φυλετικήν ὁμοιογένειαν ἤ εἰς τήν τοπικήν καταγωγήν, ἀλλά ἀναφέρεται εἰς τήν γέννησιν εἰς ἕνα κοινόν τρόπον τοῦ βίου, εἰς τήν γέννησιν ἐντός τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς, τόν ὁποῖον καθορίζει ὁ πολιτισμός, καί ἐν τῇ συγκεκριμένῃ περιπτώσει ὁ Πολιτισμός τῶν ἑλλήνων, τόν ὁποῖον καθορίζει ἡ μήτρα τοῦ πολιτισμοῦ των, δηλαδή ἡ μετοχή εἰς τό ἐκκλησιαστικόν γεγονός.
Ὁ πολιτισμός ἦτο πάντοτε διά τούς ἕλληνας ἡ μετοχή εἰς τό γεγονός τῆς πόλεως. Τό προϊόν τῆς μετοχῆς εἰς τήν πόλιν. Καί ἡ πόλις ἐδήλωνε ἀκριβῶς ἕνα κοινόν τρόπον τοῦ βίου, ὁ ὁποῖος δέν ἠδύνατο νά ἐξαντληθῇ εἰς τήν προτεραιότητα τῆς χρείας, ἀλλά ἀνεφερετο ἀκριβῶς εἰς τήν ἱεράρχησιν τῶν ἀναγκῶν.
Ὁ Πολιτισμός ἀντιπροσωπεύει ἀκριβῶς μίαν ἱεράρχησιν ἀναγκῶν. Ποῖα ἀνάγκη εἶναι πρώτη καί ποῖα δευτέρα. Καί εἰς τήν ἑλληνικήν ὀπτικήν τῆς πόλεως καί ἐν συνεχείᾳ τῆς Ἐκκλησίας, τό πρῶτον ἦτο νά συγκροτηθῇ μία κοινότης βίου μέ στόχον καί ἄξωνα, ὁ ὁποῖος ὑπερέβαινε τήν ἐφήμερον ἐπιβίωσιν, καί ἀνεφέρετο εἰς τόν κατ᾿ ἀλήθειαν τόπον τῆς ὑπάρξεως εἰς τήν ἀληθινήν ὕπαρξιν καί ζωήν, ἡ ὁποία δέν γνωρίζει ὅρια φθορᾶς καί θανάτου.
Ἐντός αὐτῆς τῆς ὀπτικῆς τοῦ Γένους ὡς πολιτισμοῦ, τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον καί ἡ παράδοσις τῶν Ἑλλήνων ἔβλεπε τήν οἰκονομίαν πάντοτε ὑπηρετικ´νη τοῦ πολιτισμοῦ, ὑπηρετικήν θυσίαν τοῦ Γένους καί ὄχ ὡς ἕνα αὐτόνομον ἀπό τῆς κοινωνίας τῶν σχέσεων γεγονός· ὄχι τό χρῆμα αὐτονομημένον τῆς κοινωνίας· ὄχι ἡ λειτουργία τῆς ἀγορᾶς αὐτονομημένη τῆς κοινωνίας.
Μόνον ἡ προτεραιότης αὕτη τοῦ πολιτισμοῦ ἔναντι τῆς οἰκονομίας· μόνον μία ἀντίληψις τῆς οἰκονομίας, ἡ ὁποία ὑπηρετεῖ τήν οἰκονομίαν τῶν σχέσεων, παράγει πολιτισμόν. Καί δέν εἶναι τυχαῖον ὅτι εἰς αἰῶνας δυσκόλους καί θλιβερούς διά τήν Ἑλληνικήν Ἱστορίαν, οἱ Ρωμηοί ἀπέβλεπον εἰς τόν πλοῦτον, ὄχι διά νά ἐπιτύχουν συσσώρευσιν κεφαλαίου, ἀλλά διά νά ὑπηρετήσουν τήν Κοινότητα, ἐκ τῆς ὁποίας προήρχοντο, καί εὐρύτερον τό Γένος τῶν ὁμοδόξων ἑλλήνων, τό γένος τῶν Ὀρθοδόξων.
Ὁ πλοῦτος ἦτο συνώνυμος τῆς εὐεργεσίας, δι᾿ αὐτό καί ἐκ τοῦ μεγάλου πλούτου ἐξεπήδησαν οἱ μεγάλοι εὐεργέται τοῦ Γένους, ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ἐκόσμησαν ὀλόκληρον τόν χῶρον τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλληνικῆς παρουσίας τότε μέ ἱδρύματα, μέ σχολάς, μέ θαυμάσια ἀρχιτεκτονήματα καί κατασκευάς. Καί δέν εἶναι τυχαῖον ὅτι ὅσον ἡ οἰκονομία ὑπηρέτει τό Γένος, δηλαδή τόν πολιτισμόν, τότε καί αἱ συνθῆκαι τοῦ οἰκονομικοῦ βίου τῶν ἑλλήνων τοὐλάχιστον, τῶν ρωμηῶν οἱ ὁποῖοι εἶχον τήν δυνατότητα νά διακριθοῦν, καθωρίζετο ὑπό παραγόντων, σήμερον ἐν πολλοῖς ἀνερμηνεύτων.
Δέν εἶναι τυχαῖον τό γεγονός, ὅτι πρό τῆς ἱδρύσεως τοῦ ἐθνικοῦ κράτους τῶν ἐλλήνων, οἱ ρωμηοί ἀπεδήμουν, θά ἔλεγε τις, ἀπό θέσεως ἰσχύος. Οἱ ἔμποροι τῶν Ἀμπελακίων καί τῆς Καστορίας «ὤργωναν» κυριολεκτικῶς τήν Εὐρώπην, καί τάς ἀγοράς τῆς Εὐρώπης. Οἱ «καπετάνιοι» ἐκ τῶν νήσων τοῦ Αἰγαίου ἐκυριάρχουν εἰς τήν Μεσόγειον Θάλασσαν.
Βλέπει τις ἀκόμη καί σήμερον τό τί ἐκληροδότησεμ ἡ Ὁμογένεια αὕτη τῶν Ρωμηῶν ἀρχόντων τῆς Εὐρωπαϊκῆς τότε οἰκονομίας, τί μνημεῖα ἐκληροδότησεν εἰς τήν Τεργέστην, τήν Βιέννην, τό Λονδῖνον, τούς Παρισίους, ἐκεῖ ὅπου τῷ ὄντι ἤνθιζεν ἡ Ὁμογένεια.
Γράφει πολύ χαρακτηριστικά ὁ Ὀδυσσεύς Ἐλύτης: «Ἡ συρρίκνωσις τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν ἐπικράτησιν τῶν ἐθνικισμῶν δέν τό συνειδητοποιήσαμε ποτέ ὅσο ἔπρεπε μᾶς ἀποστέρησε ἀπό τόν τρόπο νά βλέπουμε τά πράγματα μέ τήν ἀνοιχτωσύνη ἐκείνη καί τήν ἰσχύ πού διέθετε τό ἴδιο μας τό γλωσσικό ὄργανο σέ μιά μεγάλη ἔκτασι τοῦ πολιτισμένου τότε κόσμου».
Ἐκ τῆς ἀπόχεως ταύτης ὅσον περίεργον καί ἐάν φαίνεται ὁ πρό τῶν δύο Παγκοσμίων Πολέμων ὑπήκοος τοῦ Κράτους τούτου ἀνέπνεε τόν ἀέρα μιᾶς περίπου αὐτοκρατορίας. Αἱ δυνατότητές του νά κινηθῇ ἄνευ διαβατηρίου γλώσσης ἐκάλυπτον μεγάλα τμήματα τῆς Ἰταλίας καί τῆς Αὐστρίας, ὁλόκληρον τήν Αἴγυπτον, τήν Νότιον Βουλγαρίαν, τήν Ρουμανίαν, τήν Ρωσσίαν τοῦ Καυκάσου καί φυσικά τήν Κωνσταντινούπολιν μέ τήν ἐνδοχώραν της, τήν κατά τάς ἡμέρας μας Νοτιοδυτικήν Τουρκίαν.
Σήμερον, ἡ κυρίαρχος ἀντίληψις διά τήν οἰκονομίαν καί ὁ τρόπος λειτουργίας αὐτῆς ἐπί παγκοσμίου ἐπιπέδου ἔχει ὁδηγήσει εἰς μίαν βασανιστικήν διά τόν ἄνθρωπον τραγωδίαν, δηλαδή εἰς τήν διάζευξιν, εἰς τόν χωρισμόν τῆς οἰκονομίας ἀπό τῆς κοινωνίας. Ὡδήγησεν εἰς τήν αὐτονόμησιν τῆς λειτουργίας τῆς οἰκονομίας ἔναντι τῶν ἀναγκῶν τῆς κοινωνίας. Δέν ὑπηρετεῖ πλέον ἡ οἰκονομία τάς κοινωνικάς ἀνάγκας· ἀντιθέτως, αἱ κοινωνικαί ἀνάγκαι ὑποτάσσονται εἰς τάς προτεραιότητας τῶν ἀτομικῶν συμφερόντων, τά ὁποῖα ὑπηρετεῖ ἡ οἰκονομία.
Τά προβλήματα, ἐπί τοῦ ἐπιπέδου τούτου, εἶναι γνωστά καί ἀποτελοῦν κυριολεκτικῶς ἀφορμήν μεγάλης ὀδύνης διά ἑκατομμύρια καί δισεκατομμύρια ἀνθρώπων ἐπί τοῦ πλανήτου μας. Ἐάν, λοιπόν, ἡ ἐκκλησιαστική ἐμπειρία καί εἰδικώτερον ὁ πολιτισμός τοῦ Γένους ἔχει νά κομίσῃ ἀκόμη σήμερον ἕν μήνυμα πανανθρωπίνης ἐμβελείας, τοῦτο δέν δύναται ἄλλο, παρά ἡ ὑπόμνησις ὅτι ἡ οἰκονομία εἶναι ὑπηρέτης τῆς κοινωνίας τῶν σχέσεων.
Ἀξίζει ἐν τῷ σημείῳ τούτῳ νά ἐνθυμηθῇ τις τό πῶς ὥρισε τήν λειτουργίαν τῆς οἰκονομίας ὁ ἰδιοφυής φιλόσοφος τῆς Ἑλληνικῆς παραδόσεως Ἀριστοτέλης, ὁ ὁποῖος κατώρθωσε νά ἐπισημάνῃ τάς πρώτας ἀρχάς πάσης ἐπιστήμης φυσικῆς, κοινωνικῆς, πολιτικῆς. Λέγει, λοιπόν, ὁ Ἀριστοτέλης ὅτι οὐ γίνεται κοινωνία ἐξ ἰατροῦ καί ἰατροῦ ἀλλ᾿ ἐξ ἰατροῦ καί οἰκοδόμου καί σκητοτόμου. Ἐάν ὅλοι εἴμεθα ἰατροί δέν θά ἠδυνάμεθα νά συγκροτήσωμεν σχέσεις κοινωνίας τῆς ἀνάγκης. Μόνον ἐάν ὁ εἷς εἶναι ἰατρός, ὁ ἕτερος κτίστης, ὁ τρίτος ὑποδηματοποιός, δύναται νά λειτουργήσῃ ἡ κοινωνία διά τήν ἱκανοποίησιν τῶν κοινῶν ἀνθρωπίνων ἀναγκῶν.
Πῶς ὅμως θά διασωθοῦν σχέσεις κατά λόγον, σχέσεις δίκαιαι μεταξύ μας ὅταν ἡ προσφορά εἶναι ἄνισος. Ἀκριβῶς διά νά ὑπάρχουν κατά λόγον καί κατά δικαιοσύνην σχέσεις ἐλύληθε τό νόμισμα, λέγει ὁ Ἀριστοτέλης. Ἵνα ἰσάσῃ τήν σχέσιν, νά κάμῃ ἴσας, δικαίας τάς σχέσεις μεταξύ μας. Ἀλλά τό νόμισμα εἶναι ἕν συμβατικόν μέτρον, τό ὁποῖον ὑπηρετεῖ ἀκριβῶς τήν ἰσότητα τῶν σχέσεων. Ἡ λέξις προέρχεται ἀπό τό νομίζω, διότι τό νόμισμα εἶναι τό νομιζόμενον. Ὅτι οὐ φύσει ἀλλά νόμῳ κεῖται. Μέ συνθήκην, μέ σύμβασιν καθορίζεται τό νόμισμα. Δέν ἔχει εὐταξίαν τό νόμισμα, δέν εἶναι πραγματικότης αὐτονομημένη ἀπό τάς σχέσεις τάς ὁποίας ὑπηρετεῖ.
Ἡ αὐτονόμησις τῆς οἰκονομίας ἀπό τάς ἀνθρωπίνους ἀνάγκας σήμερον, ἡ ἀπανθρωπία λειτουργίας τῆς διεθνοῦς ἀγορᾶς, δέν δύναται νά ἀντιμετωπισθῇ οὔτε μέ Εὐχολόγια, οὔτε μέ ἠθικολογίας. Αἱ ἠθικαί προστακτικαί δέν μποροῦν νά ἔχουν ἀποτέλεσμα, ὅταν μοναδικόν των ἔρεισμα εἶναι ἡ ἐπίκλησις τῆς ἀνθρωπίνης λογικῆς. Διότι ἡ ἀνθρώπινη λογική ὑπηρετεῖ μέ τήν ἰδίαν εὐκολίαν τήν κοινήν συνεννόησιν καί τό ἀτομικόν συμφέρον. Καί πολλάκις μετ᾿ ἀσυγκρίτως μεγαλυτέρας εὐκολίας τό ἀτομικόν συμφέρον ὑπηρετεῖται τῆς κοινῆς συνεννοήσεως. Ἡ ἀπανθρωπία τῆς διεθνοῦς οἰκονομίας σήμερον δέν δύναται νά ἀντιμετωπισθῇ παρά μόνον ἐπί τῇ βάσει τῆς ἀνάγκης τῶν ἀνθρώπων διά πραγματικάς, γνησίας σχέσεις ἀλληλοσεβασμοῦ, ἀποδοχῆς τῶν ἄλλων, κατανοήσεως, σχέσεις κοινωνίας καί ἐμπιστοσύνης τῆς ἐμπειρίας τῆς ζωῆς.
Καί ἐν τῇ προοπτικῇ ταύτῃ τό ἡμέτερον εὐσεβές Γένος θά ἠδύνατο νά εἶναι καί πάλιν εἷς παράγων πολιτισμοῦ μέ πανανθρώπινην ἐμβέλειαν. Νά ἐμφανίσῃ τήν πρότασιν, τήν ὁποίαν διέσωσε τόσον ἡ ἀρχαιοελληνική παράδοσις ὅσον καί ἡ πραγματικότης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Γένους, τήν πραγματικότητα τῆς ἀπολύτου προτεραιότητος τῶν σχέσεων κοινωνίας· τῆς ἀπολύτου προτεραιότητος τῆς ἀγάπης, ὄχι βεβαίως ὡς ἠθικῆς ἐντολῆς, ὄχ ὡς ἠθικῆς ποιότητος τῆς συμπεριφορᾶς, ἀλλά τῆς ἀγάπης ὡς τρόπου τῆς ὑπάρξεως, ταυτιζομένης μέ τήν ὄντως ζωήν, τήν ἐλευθέραν ἀπό χρόνον, χῶρον, φθοράν καί θάνατον.
Καί ἡ μαρτυρία αὕτη τοῦ Γένους δέν μπορεῖ νά εἶναι ἁπλῶς ἕν ρητικόν σχῆμα, δέν ἐξαντλεῖται ἁπλῶς εἰς ἕνα ἰδεολογικοῦ ἐπιπέδου λόγον. Ἡ μαρτυρία τοῦ τοῦ Γένους, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριατχείου ἦτο πάντοτε καί εἶναι γεγονός ἱστορικόν. Ἦτο πόλις, δηλαδή ἐκκλησία τοῦ δήμου, ἐκεῖ ἔνθα συνήρχοντο οἱ πολῖται ὄχι διά νά συσκεφθοῦν, διά νά ἀνταλλάξουν γνώμας καί ἰδέας, ἀλλά διά νά συγκροτήσουν καί φανερώσουν τήν πόλιν, ἕνα τρόπον ὑπάρξεως καί συνυπάρξεως. Τόν τρόπο τοῦ ἀληθεύειν ἐν τῷ βίῳ, τόν τρόπον τοῦ κατ᾿ ἀλήθειαν βίου.
Δι᾿ αὐτό καί ἡ χριστιανική ἐμπειρία προσέλαβε τόν ὅρον «ἐκκλησία», διά νά δηλώσῃ τήν ταυτότητά της. Δέν εἶπεν ὅτι εἶναι μία νέα θρησκεία, μία νέα ἰδεολογία ἤ ἠθικολογία. Εἶπεν ὅτι εἶναι γεγονός ἐκκλησιαστικόν· εἶναι Ἐκκλησία, δηλαδή σύναξις ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι συνέρχονται διά νά πραγματοποιήσουν καί φανερώσουν ἕνα τρόπον ὑπάρξεως καί συνυπάρξεως, τόν τρόπον τοῦ κατ᾿ ἀλήθειαν βίου, ὅπως ἡ ἐνσάρκωσις τοῦ Θεοῦ ἀπεκαλύφθη διά Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Ὁ τρόπος οὗτος εἶναι ἡ κοινωνία τῶν σχέσεων ἀγάπης, ἡ ἀγάπη ὡς τρόπος τῆς ὑπάρξεως, ἡ ἀγάπη ὡς μίμησις τοῦ Τριαδικοῦ πρωτοτύπου τῆς ὄντως ὑπάρξεως καί ζωῆς. Θά ἐτόλμα ἑπομένως νά ἰσχυρισθῇ τις ὅτι ἡ μαρτυρία τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Γένους κατά τούς συγχρόνους καιρούς δέν εἶναι παρά ἡ μαρτυρία ἡ ὁποία συνδέει τήν λειτουργίαν τῆς οἰκονομίας μέ τήν ἰδίαν τήν ἀποκάλυψιν τοῦ Τριαδικοῦ τρόπου τῆς ὄντως ὑπάρξεως. Ἐάν αἱ ὑλικαί ἀνάγκαι τοῦ ἀνθρώπου δέν μεταποιηθοῦν εἰς σχέσεις κοινωνίας, ἐάν αἱ ἐπιστῆμαι τοῦ ἀνθρώπου, αἱ ἐπιστῆμαι τῆς οἰκονομίας καί τῆς πολιτικῆς δέν τεθοῦν εἰς τήν διακονίαν τῶν σχέσεων τῆς ἀγάπης, τῶν σχέσεων κοινωνίας τῆς ὑπάρξεως καί τῆς ζωῆς, δέν ὑπάρχει ἄλλη ἐλπίδα σωτηρίας καί ἐπιτυχίας διά τόν ἄνθρωπον τῆς σημερινῆς ἐποχῆς.
Ὅσον καί ἐάν ἐκπλήσσῃ ἴσως ἡ διατύπωσις θά ἠδύνατο νά ἰσχυρισθῇ τις ὅτι τό πρόγραμμα, ἐντός εἰσαγωγικῶν ἤ ὄχι, τό ὁποῖον θά ἠδύνατο νά ἐμφανίσῃ τό ἐπίπεδον τῆς οἰκονομίας τοῦ Γένους εἶναι ἡ ἀλήθεια τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ἀπόηχος τῆς διακηρύξεως ταύτης εἶναι τό γεγονός ὅτι ἀκόμη μέχρι σήμερον ἐν τῷ Σύνταγματι τῶν ὀρθοδόξων ἑλλήνων ὑπάρχει ἡ ἐπίκλησις τῆς Ἁγίας καί Ὁμοουσίου καί Ἀδιαιρέτου Τριάδος. Ὄχι ἡ ἐπίκλησις ἑνός παντοδυνάμου Θεοῦ οὐρανίου χωροφύλακος, ὁ ὁποῖος ἐποπτεύει τά ἤθη τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά ἡ ἐπίκλησις τῆς αἰτιώδους ἀρχῆς τῶν σχέσεων κοινωνίας, ὡς γεγονότος ἀγάπης, αὐτυπερβάσεως καί αὐτοπροσφορᾶς.